نویسنده: آلیستر مك گراث
مترجم: بهروز حدادی
كتاب مقدمه‌ای بر تفكر نهضت اصلاح دینی توسط الهی دان برجسته انگلیسی، آلیستر مك گراث به رشته تحریر درآمده است. در بین پژوهشهای مربوط به دوران قرون وسطا جای خالی یك پژوهش عمیق و همه جانبه از اندیشه‌های حاكم بر آن دوران و بحث‌ها و جدل‌هایی که موجب پیدایش نهضت رفورمیسم یا اصلاح دینی شد بسیار خالی بود كه به همت مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب این كمبود مرتفع شد.
مترجم: بهروز حدادی
كتاب مقدمه‌ای بر تفكر نهضت اصلاح دینی توسط الهی دان برجسته انگلیسی، آلیستر مك گراث به رشته تحریر درآمده است. در بین پژوهشهای مربوط به دوران قرون وسطا جای خالی یك پژوهش عمیق و همه جانبه از اندیشه‌های حاكم بر آن دوران و بحث‌ها و جدل‌هایی که موجب پیدایش نهضت رفورمیسم یا اصلاح دینی شد بسیار خالی بود كه به همت مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب این كمبود مرتفع شد.
كتاب «مقدمه‌ای بر تفكر نهضت اصلاح دینی» شامل یك پیش گفتار، ۱۴ فصل و ۷ ضمیمه می باشد. نویسنده كتاب در فصل اول كه تحت عنوان «مقدمه» است دست به تعریف و تبیین پاره‌ای از مفاهیم و جنبش‌های اصلاحی زده و در آخر فصل به نقش اجتماعی اندیشه‌های دینی در آلمان و انگلستان می‌پردازد. فصل اول شامل هفت عنوان است كه به ترتیب عبارتند از ندای اصلاح طلبی مفهوم نهضت اصلاح دینی، نهضت اصلاحگرای لوتری، كلیسای اصلاح شده، نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز (آناباتیسم)، نهضت اصلاحات كاتولیكی، اهمیت صنعت چاپ، زمینه‌های اجتماعی نهضت اصلاح دینی، اندیشه‌های دینی اصلاحگران و بالاخره نقش اجتماعی اندیشه‌هاین دینی در آلمان و انگلستان.
در فصل دوم كه تحت عنوان «دین در پایان قرون وسطا» است به شكل‌گیری جریانات فكری و اجتماعی در پایان قرون وسطی می‌پردازد كه عناوین آن شامل رشد دین عامه پسند، ظهور پدیده روحانی ستیزی، پیدایش كثرت گرایی عقیدتی، بحران مرجعیت و مطالعه موردی درباره انگلستان با تمركز بر نهضت و كلیسای لولاردی است. مك گراث به دلیل تابعیت بریتانیایی خویش، تعلق خاطر دوچندانی به انگلستان و جریانات فكری و اجتماعی كه در این كشور موجب بروز نهضت اصلاح دینی شد دارد و از همین روی تا آنجا كه به اصل پژوهش لطمه‌ای وارد نشود و از اصل موضوع به دور نیافتد در پایان هر فصل به مطالعه موردی انگلستان می‌پردازد.
فصل سوم كه تحت عنوان «اومانیسم و نهضت اصلاح دینی» است شامل برعناوینی همچون مفهوم رنسانس، مفهوم اومانیسم، تحقیقات و واژه‌شناسی كلاسیك، فلسفه جدید رنسانس، دیدگاه كریستلر درباره اومانیسم، بازگشت به سرچشمه‌ها، اومانیسم شمال اروپا، استقبال مردم شمال اروپا از رنسانس ایتالیا، آرمان‌های اومانیسم شمال اروپا، اومانیسم شرق سوئیس، اومانیسم رسمی فرانسه، اومانیسم انگلستان، اومانیسم روتردامی، اومانیسم و نهضت اصلاح دینی، ارزیابی اومانیسم و نهضت اصلاح دینی در سوئیس، اومانیسم و نهضت اصلاح دینی در ویتنبرگ و بالاخره كشش‌های نهضت اصلاح دینی و اومانیسم است.
فصل ۴ كه به نام «حكمت درسی و نهضت اصلاح دینی» است به تعریف فلسفه اسكولاستیك و حكمت مدرسی پرداخته و پیوند رهبران نهضت اصلاحی را با آنان روشن می‌كند. این فصل شامل عناوین تعریف حكم مدرسی، حكمت مدرسی و دانشگاهها، گونه‌های مختلف حكمت مدرسی، رئالیسم بر ضد نرمالیسم، مكتب پلاگیرسی و مكتب آگوستینی راه نو (نونیالیسم)، تأثیرحكمت بررسی قرون وسطی بر نهضت اصلاح دینی، پیوند لوتر با حكمت بررسی در اواخر قرون وسطی، پیوند كالون با حكمت مدرسی در اواخر قرون وسطی و زمینه‌های اجتماعی حكمت مدرسی است.
فصل ۵، «مروری بر سرگذشت اصلاحگران» نام گرفته است. در این فصل به زندگی سردمداران و رهبران فكری نهضت اصلاح دینی پرداخته است. عناوین این فصل شامل، مارتین لوتر، اولریش تسوینگلی، فیلیپ ملانشترونی، مارتین یوسروژن مكالون است.
فصل ۵، «مروری بر سرگذشت اصلاحگران» نام گرفته است. در این فصل به زندگی سردمداران و رهبران فكری نهضت اصلاح دینی پرداخته است. عناوین این فصل شامل، مارتین لوتر، اولریش تسوینگلی، فیلیپ ملانشترونی، مارتین یوسروژن مكالون است.
فصل ۶ كه تحت عنوان «آموزه آمرزیدگی به وسیله ایمان» است به بسط و تشریح آمرزه آمرزیدگی پرداخته و اختلافات اصلاحگران با هم وشرای ترنت را بر سر این مفهوم نمایان می‌سازد. عناوین این فصل شامل: یك موضوع اساسی، رهایی از طریق مسیح، مفهوم فیض، كشف الهیاتی مارتین لوتر آمرزه آمرزیدگی، دیدگاههای نخستین لوتر درباره آمرزیدگی، كشف لوتر درباره علامت خداوند، ماهیت ایمان آمرزشگر، علل و نتایج آمزه لوتر در باب آمرزیدگی، مفهوم آمرزیدگی دادگاهی، اختلاف اصلاحگران در زمینه آمرزیدگی، نهضت اصلاح دینی در سوئیس و موضوع آمرزیدگی، تحولات بعدی: دیدگاه كالون و بوسر درباره آمرزیدگی، پاسخ كلیسای كاتولیك، شورای ترنت ومسئله آفریدگی، ماهیت آمرزیدگی، ماهیت عدالت آمرزشگر، ماهیت ایمان، آمرزشگر و اطمینان از آمرزیدگی است.
فصل ۷ به نام «آموزه تقریر ازلی» است كه به تشریح این آمرزه می‌پردازد. عناوین آن مشتمل است بر: دیدگاه تستوینگی درباره قیومیت الهی، كانون و مسئله تقریر ازلی، تقدیر ازلی د ركالونیسم دوره متاخر و امرزه فیض و نهضت اصلاح دینی.
فصل ۸ كه به نام «بازگشت به كتاب مقدس» است به مفهوم كتاب یا بهتر بگوئیم كتاب مقدس و تلقی پیروان مسیح از آن می‌پردازد. در این فصل با بركشیدن مفهوم نسبت به اختلاف شورای ترنت و اصحاب اصلاح بر سر این مفهوم می‌پردازد. این فصل شامل عناوینی همچون كتاب مقدس در قرون وسطی، مفهوم سنت، ترجمه و ولقات از كتاب مقدس، نسخه‌های كتاب مقدس در قرون وسطی به زبانهای ملی، اومانیست‌ها و كتاب مقدس، كتاب مقدس و نهضت اصلاح دینی، كتابهای قانونی، مرجعیت كتاب مقدس، اهمیت سنت، شیوه‌های تفسیر كتاب مقدس، حق تفسیر كتاب مقدس، واكنش كاتولیك‌ها، شورای ترنت و كتاب مقدس است.
فصل ۹ كه تحت عنوان «آمرزه آئین‌های مقدس» است به تشریح آیین‌های عشای ربانی غسل تعمید می‌پردازد و اختلاف اصلاحكران با شورای ترنت بر سر تعداد آیین‌های مقدس و تفسیر این آیین‌ها را توضیح می‌دهد. عناوین آن شامل آئین‌های مقدس و وعده‌های فیض، دیدگاه لوتر درباره آئین‌های مقدس، دیدگاه لوتر درباره حضور واقعی، دیدگاه تسوینگلی درباره آیین‌های مقدس، تسوینگلی و مسئله حضور واقعی، تسوینگلی و موضوع تعمیر كودكان، لوتر بر ضد تسوینگلی، خلاصه و ارزیابی، كانون و آیین‌های مقدس، واكنش كلیسای كاتولیك، شورای ترنت و آیین‌های مقدس است.
فصل ۱۰، «آمرزه كلیسا است» است. در این فصل به معرفی نهضت دوناتیان و جدل‌های فكری آنها با آگوستین و پیروان او و تأثیر آنها بر نهضت اصلاح دینی و علی‌الخصوص آناباتیسم‌ها می‌پردازد. این فصل شامل عناوین: پیشینه مباحثات رایج در نهضت اصلاح دینی، مناقشه دوناتیان، فضای حاكم بر دیدگاههای نهضت اصلاح دینی درباره كلیسا، دیدگاه لوتر درباره ماهیت كلیسا، دیدگاه بنیاد ستیزان درباره كلیسا، ناسازگاری در آندره لوتر درباره كلیسا، كانون و ماهیت كلیسا، دو نشانه كلیسا، كانون، كلیسا و انجمن كشیشان، دیدگاه كالون درباره نقشكلیسا و بحث بر سر كاتولیك بدون كلیسا است.
فصل ۱۱ كه یكی از فصل‌های مهم و كلیدی در كتاب است به نام «اندیشه سیاسی در نهضت اصلاح دینی» است كه در این فصل نویسنده كتاب به مباحثات پیرامون اقتدار دنیوی و اخروی، آمرزه دوپادشاهی و حدود و ثغور اقتدار كلیسا می‌پردازد. عناوین آن شامل: نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز و اقتدار دنیوی، امرزه لوتر درباره دو پادشاهی، ددگاه تسوینگلی درباره دولت و صاحبان قدرت، دیدگاه بوسر درباره فرمانروا و كشیش ودیدگاه كالون درباره فرمانروا و كشیش است.
فصل ۱۲ به نام «گسترش نهصت اصلاح دینی» است كه به عوامل و رویدادهایی كه باعث تسریع در روند گسترش این نهضت شد می‌پردازد. عواملی همچون: عامل فیزیكی، زبان ملی، كتاب، كاتشیسم‌ها و…
عناوین آن شامل:عوامل فیزیكی انتشار، زبان ملی، كتاب‌ها، رفت و آمد مردم، كاتشیسم‌ها، اعتقادنامه‌های ایمان و كتاب مبادی دین مسیحی نوشته كالون است.
فصل ۱۳ كه تحت عنوان «اندیشه نهضت اصلاح دینی در انگلستان» است همان طور كه از نام آن هویداست كه به بررسی این اندیشه در حوزه جغرافیایی انگلستان می‌پردازد.
و بالاخره فصل ۱۴، «تأثیر نهضت اصلاح دینی بر تاریخ» است كه به تأثیر و تأثرات این نهضت به جنبش سرمایه‌داری وعلوم تجربی و حقوق بشر می‌پردازد. عناوین آن شامل: نگرش مثبت به دنیا، اخلاق كار در آئین پروتستان، اندیشه نهضت اصلاح دینی و ریشه‌های سرمایه‌داری، اندیشه حقوق بشر و اندیشه سلطان كشی توجیه پذیر، اندیشه نهضت اصلاح دینی و پیرایش علوم تجربی وخاتمه است.
حال به بررسی اجمالی این فصول و توضیح مفاهیم پایه‌ای و كلیدی مطرح شده در آن ها می‌پردازم.
فصل ۱۳ كه تحت عنوان «اندیشه نهضت اصلاح دینی در انگلستان» است همان طور كه از نام آن هویداست كه به بررسی این اندیشه در حوزه جغرافیایی انگلستان می‌پردازد.
و بالاخره فصل ۱۴، «تأثیر نهضت اصلاح دینی بر تاریخ» است كه به تأثیر و تأثرات این نهضت به جنبش سرمایه‌داری وعلوم تجربی و حقوق بشر می‌پردازد. عناوین آن شامل: نگرش مثبت به دنیا، اخلاق كار در آئین پروتستان، اندیشه نهضت اصلاح دینی و ریشه‌های سرمایه‌داری، اندیشه حقوق بشر و اندیشه سلطان كشی توجیه پذیر، اندیشه نهضت اصلاح دینی و پیرایش علوم تجربی وخاتمه است.
حال به بررسی اجمالی این فصول و توضیح مفاهیم پایه‌ای و كلیدی مطرح شده در آن ها می‌پردازم.
فصل اول:
نهضت اصلاح دینی جنبشی بود كه ریشه‌های فكری و اجتماعی ان به قرن ۱۲ علی‌الخصوص با انتشار تئولوژی و الهیات توماس قدیس برمی‌گردد كه به تدریج با نضج و انتشار این مفاهیم این نهضت در قرون ۱۵ و ۱۶ به بار نشست. رهبران این جنبش با اتحاد و هم پیمانی با قدرت‌های منطقه‌ای و شهری دست به انتشار افكار خویش می‌زدند. وقتی صحبت از نهضت اصلاح دینی می‌شود ۱ تعریف به ذهن متبادر می‌شود كه باید آنها را از هم تمییز داد: ۱) آیین لوتری 2) كلیسای اصلاح شده (آئین كالونی) ۳) نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز (آناباتیسم) 4- و ضد نهضت اصلاح دینی یا اصلاحات كاتولیكی
در این بین هرگاه صحبت از نهضت اصلاح دینی پروتستان می‌شود مقصود سه گونه اول است و هرگاه صحبت از نهضت اصلاحدینی اقتدارگرا، دو گونة اول را شامل می‌شود.
آئین لوتری و كلیسای اصلاح شده بالواقع فرق ماهوی با هم ندارند و در بعضی از مراسم و آئین‌ها تفاوتی در نوع اجرای آنان و تلقی و برداشت از آنها وجود دارد. درحالی كه نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز بر نفی و طرد كلیسای موجود اصرار و عقاید رادیكالی در این زمینه داشتند. اصلاحات كاتولیكی به تغییر در یك سری جزئیات و ظواهر و فرم كلیسا بسنده می‌كرد و تفاوت زیادی با سه نحله نخست دارد.
نهضت اصلاح دینی جنبشی بود كه ریشه‌های فكری و اجتماعی ان به قرن ۱۲ علی‌الخصوص با انتشار تئولوژی و الهیات توماس قدیس برمی‌گردد كه به تدریج با نضج و انتشار این مفاهیم این نهضت در قرون ۱۵ و ۱۶ به بار نشست. رهبران این جنبش با اتحاد و هم پیمانی با قدرت‌های منطقه‌ای و شهری دست به انتشار افكار خویش می‌زدند. وقتی صحبت از نهضت اصلاح دینی می‌شود ۱ تعریف به ذهن متبادر می‌شود كه باید آنها را از هم تمییز داد: ۱) آیین لوتری 2) كلیسای اصلاح شده (آئین كالونی) ۳) نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز (آناباتیسم) 4- و ضد نهضت اصلاح دینی یا اصلاحات كاتولیكی
در این بین هرگاه صحبت از نهضت اصلاح دینی پروتستان می‌شود مقصود سه گونه اول است و هرگاه صحبت از نهضت اصلاحدینی اقتدارگرا، دو گونة اول را شامل می‌شود.
آئین لوتری و كلیسای اصلاح شده بالواقع فرق ماهوی با هم ندارند و در بعضی از مراسم و آئین‌ها تفاوتی در نوع اجرای آنان و تلقی و برداشت از آنها وجود دارد. درحالی كه نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز بر نفی و طرد كلیسای موجود اصرار و عقاید رادیكالی در این زمینه داشتند. اصلاحات كاتولیكی به تغییر در یك سری جزئیات و ظواهر و فرم كلیسا بسنده می‌كرد و تفاوت زیادی با سه نحله نخست دارد.
فصل دوم:
تصور موجود این است كه دین در پایان قرون وسطی در حال افول بود و مردم دیگر هیچ وقعی به دین نمی‌نهادند ولی تحقیقات جدید دقیقا مخالف این نظریه است. به طوری كه برنت مولر در مقاله‌ای تحت عنوان «دین‌داری در آلمان در سالهای ۱۵۰۰» اثبات كرده است كه دین هنوز از توجه شایانی برخوردار بود و در این سالها شاهد شكل‌گیری دین عامه پسند در تقابل با دین رسمی بودیم. نتیجه چنین تحولی پدیده روحانیت ستیزی با انتی كلریكالیسم بود.
یكی دیگر از تحولات مهم این قرن پیدایش كثرت گرایی عقیدتی و انتشار مكاتب مختلف فكری–الهیاتی است كه دو مكتب الهیاتی مهم در این دوران را می‌توان «مكتب تومایی» كه متأثر از الهیات توماس قدیس بود و مكتب «اسكوتی» كه مبتنی بر اندیشه‌های متفاوتی بود كه در آثار جان داتر اسكوتس یافت می شد.
یكی دیگر از مسائل مهم قرون وسطا بحران مرجعیت بود. اینكه برای یافتن پاسخ مسائل باید به چه كسی رجوع كرد؟ پاپ و دستگاه كلیسا درصدد حذف رقیبان و ایجاد مرجعیت واحدی بودند كه این امر با شكست روبرو شد. پس از مرگ گریگوری ششم، انشقاق عظیم كلیسا (۱۳۷۵-۱۴۱۷) موجب تقسیم مسیحیت در جهان غرب شد. رهبری بخش ایتالیا را اربن ششم و رهبری بخش فرانسه را كلمنت هشتم برعهده داشت. این وضعیت تا سال ۱۴۱۷ زمانی كه شورای كنستانتین، مارتین پنجم را به پاپی برگزید ادامه داشت.
در این میان وقتی به مطالعه موردی انگلستان می‌پردازیم باید آن را با مكتب دولارد بررسی كرد. این مكتب با بعضی از عقاید دیگر فرقه‌ها متفاوت بود و مثلا با اندیشه برزخ مخالف بودند.
تصور موجود این است كه دین در پایان قرون وسطی در حال افول بود و مردم دیگر هیچ وقعی به دین نمی‌نهادند ولی تحقیقات جدید دقیقا مخالف این نظریه است. به طوری كه برنت مولر در مقاله‌ای تحت عنوان «دین‌داری در آلمان در سالهای ۱۵۰۰» اثبات كرده است كه دین هنوز از توجه شایانی برخوردار بود و در این سالها شاهد شكل‌گیری دین عامه پسند در تقابل با دین رسمی بودیم. نتیجه چنین تحولی پدیده روحانیت ستیزی با انتی كلریكالیسم بود.
یكی دیگر از تحولات مهم این قرن پیدایش كثرت گرایی عقیدتی و انتشار مكاتب مختلف فكری–الهیاتی است كه دو مكتب الهیاتی مهم در این دوران را می‌توان «مكتب تومایی» كه متأثر از الهیات توماس قدیس بود و مكتب «اسكوتی» كه مبتنی بر اندیشه‌های متفاوتی بود كه در آثار جان داتر اسكوتس یافت می شد.
یكی دیگر از مسائل مهم قرون وسطا بحران مرجعیت بود. اینكه برای یافتن پاسخ مسائل باید به چه كسی رجوع كرد؟ پاپ و دستگاه كلیسا درصدد حذف رقیبان و ایجاد مرجعیت واحدی بودند كه این امر با شكست روبرو شد. پس از مرگ گریگوری ششم، انشقاق عظیم كلیسا (۱۳۷۵-۱۴۱۷) موجب تقسیم مسیحیت در جهان غرب شد. رهبری بخش ایتالیا را اربن ششم و رهبری بخش فرانسه را كلمنت هشتم برعهده داشت. این وضعیت تا سال ۱۴۱۷ زمانی كه شورای كنستانتین، مارتین پنجم را به پاپی برگزید ادامه داشت.
در این میان وقتی به مطالعه موردی انگلستان می‌پردازیم باید آن را با مكتب دولارد بررسی كرد. این مكتب با بعضی از عقاید دیگر فرقه‌ها متفاوت بود و مثلا با اندیشه برزخ مخالف بودند.
فصل سوم:
در بررسی نهضت اصلاح دینی حتماً باید به نهضت اومانیسم پرداخت چرا كه اندیشه اصلاح دینی تأثیر فراوانی از این جنبش گرفته است. مكتب اومانیسم یا (Humanism) در ابتدا یك جنبش ادبی بود كه به ارتقای فصاحت و بلاغت در شكل‌های مختلفش می‌پرداخت و فلسفه و سیاست را در درجه دوم قرار می‌داد. یكی از اندیشه‌های كلیدی این مکتب بازگشت به سرچشمه‌ها بود كه اصلاح گران دینی بعدها این اندیشه را از آنان وام گرفتند. یكی از مهمترین اومانیست‌ها، اراسموس رتردامی بود.
با وجود قرابت‌های فكری زیادی كه نهضت اومانیسم با اندیشه اصلاحگران دینی داشت در پنج مورد اختلاف جدی نیز وجود داشت:
۱) نگرش به الهیات مدرسی: اومانیست‌ها بر نفی كامل این الهیات تأكید داشتند ولی اصلاحگران چنین چیزی را قبول نداشتند.
2) نگرش به كتاب مقدس: اومانیست‌ها كتاب مقدس را به خاطر شیدایی و بلاغت آن قبول داشتند ولی اصلاحگران به دلیل كلام خدا بودن آن
۳) نگرش به آباء: اومانیست‌ها نوشته‌های آباء كلیسا را دارای شكلی قابل درك از مسیحیت می‌دانستند درحالی كه اصلاحگران به خاطر محتوای آنها به این نوشته‌ها توجه نشان می‌دادند.
4) نگرش به آموزش: اومانیست ها آموزش را برای تعلیم و تربیت فرد درجهت بلوغ فكری می‌خواستند درحالی كه اصلاحگران آموزش را وسیله‌ای برای نشاندن بذر ایمان و دین در دلهای مومنان می‌دانستند.
۵) نگرش به فنون بلاغی: همان طور كه ذكر شد اومانیست ها اهتمام خاصی به فنون بلاغی داشتند. هر دو گروه به این عرصه توجه زیادی نشان می‌دادند ولی به دلایل متفاوت از یكدیگر، فن بلاغه از دیدگاه اومانیست‌ها موجب ارتقای فصاحت و شیوایی و از دیدگاه اصلاحگران موجب رشد نهضت اصلاح دینی می‌شد.
در بررسی نهضت اصلاح دینی حتماً باید به نهضت اومانیسم پرداخت چرا كه اندیشه اصلاح دینی تأثیر فراوانی از این جنبش گرفته است. مكتب اومانیسم یا (Humanism) در ابتدا یك جنبش ادبی بود كه به ارتقای فصاحت و بلاغت در شكل‌های مختلفش می‌پرداخت و فلسفه و سیاست را در درجه دوم قرار می‌داد. یكی از اندیشه‌های كلیدی این مکتب بازگشت به سرچشمه‌ها بود كه اصلاح گران دینی بعدها این اندیشه را از آنان وام گرفتند. یكی از مهمترین اومانیست‌ها، اراسموس رتردامی بود.
با وجود قرابت‌های فكری زیادی كه نهضت اومانیسم با اندیشه اصلاحگران دینی داشت در پنج مورد اختلاف جدی نیز وجود داشت:
۱) نگرش به الهیات مدرسی: اومانیست‌ها بر نفی كامل این الهیات تأكید داشتند ولی اصلاحگران چنین چیزی را قبول نداشتند.
2) نگرش به كتاب مقدس: اومانیست‌ها كتاب مقدس را به خاطر شیدایی و بلاغت آن قبول داشتند ولی اصلاحگران به دلیل كلام خدا بودن آن
۳) نگرش به آباء: اومانیست‌ها نوشته‌های آباء كلیسا را دارای شكلی قابل درك از مسیحیت می‌دانستند درحالی كه اصلاحگران به خاطر محتوای آنها به این نوشته‌ها توجه نشان می‌دادند.
4) نگرش به آموزش: اومانیست ها آموزش را برای تعلیم و تربیت فرد درجهت بلوغ فكری می‌خواستند درحالی كه اصلاحگران آموزش را وسیله‌ای برای نشاندن بذر ایمان و دین در دلهای مومنان می‌دانستند.
۵) نگرش به فنون بلاغی: همان طور كه ذكر شد اومانیست ها اهتمام خاصی به فنون بلاغی داشتند. هر دو گروه به این عرصه توجه زیادی نشان می‌دادند ولی به دلایل متفاوت از یكدیگر، فن بلاغه از دیدگاه اومانیست‌ها موجب ارتقای فصاحت و شیوایی و از دیدگاه اصلاحگران موجب رشد نهضت اصلاح دینی می‌شد.
فصل چهارم:
حكمت مدرسی در واقع علوم و الهیاتی بود كه در دوره قرون وسطی در مكاتب فكری ودینی آموزش داده می‌شد. در واقع حكمت مدرسی نه یك نظام اعتقادی خاص بلكه شیوه خاصی در نظام بخشیدن به الهیات بود. نكته‌ای كه باید مدنظر قرار داشت تفاوت حكمت‌های گوناگون مدرسی است. مكتب‌های گوناگونی همچون توماسی و اسكوتی.
حكمت مدرسی در دوره اولیه خود تحت تأثیر رئالیسم و در دوره دوم آن تحت تأثیر ترمینالیسم بود. تفاوت این دو را به گونه¬ای بسیار خلاصه بدین شرح است: رئالیسم‌ها بر امور كلی عالم نظر دارند ولی نومینالیسم‌ها بر مصادیق و جزئیات توجه زیادی می‌كنند.
یكی دیگر از منازعات شكل گرفته در مكتب مدرسی، منازعه مكتب آگوستینی و پلاگیوسی است كه به منازعه «پلاگیرس» معروف شده است. اگوستین معتقد به هبوط انسان بود. انسان با گناه اولیه هبوط كرده است. از همین روی گناه با انسان همزاد است. در این بین آموزه «فیض» را مطرح می‌كند كه خداوند به خاطر عشق به انسان پا در میانی كرده و به وسیله عیسی مسیح در وضعیتی كه بشر بدان گرفتار شده بود مداخله كرد تا او را رها سازد. در واقع اسباب رهایی انسان در بیرون از او وجود داشت. ولی پلاگیرس برخلاف اگوستین به رهایی انسان به وسیله خویش باور داشت. این منازعه در قرون ۱۴ و ۱۵ دگربار در شكل جدیدی تحت عنوان «راه نو» كه متأثر از پلاگیوس و «نئوآگوستینی‌ها» دارد مطرح شد.
حكمت مدرسی در واقع علوم و الهیاتی بود كه در دوره قرون وسطی در مكاتب فكری ودینی آموزش داده می‌شد. در واقع حكمت مدرسی نه یك نظام اعتقادی خاص بلكه شیوه خاصی در نظام بخشیدن به الهیات بود. نكته‌ای كه باید مدنظر قرار داشت تفاوت حكمت‌های گوناگون مدرسی است. مكتب‌های گوناگونی همچون توماسی و اسكوتی.
حكمت مدرسی در دوره اولیه خود تحت تأثیر رئالیسم و در دوره دوم آن تحت تأثیر ترمینالیسم بود. تفاوت این دو را به گونه¬ای بسیار خلاصه بدین شرح است: رئالیسم‌ها بر امور كلی عالم نظر دارند ولی نومینالیسم‌ها بر مصادیق و جزئیات توجه زیادی می‌كنند.
یكی دیگر از منازعات شكل گرفته در مكتب مدرسی، منازعه مكتب آگوستینی و پلاگیوسی است كه به منازعه «پلاگیرس» معروف شده است. اگوستین معتقد به هبوط انسان بود. انسان با گناه اولیه هبوط كرده است. از همین روی گناه با انسان همزاد است. در این بین آموزه «فیض» را مطرح می‌كند كه خداوند به خاطر عشق به انسان پا در میانی كرده و به وسیله عیسی مسیح در وضعیتی كه بشر بدان گرفتار شده بود مداخله كرد تا او را رها سازد. در واقع اسباب رهایی انسان در بیرون از او وجود داشت. ولی پلاگیرس برخلاف اگوستین به رهایی انسان به وسیله خویش باور داشت. این منازعه در قرون ۱۴ و ۱۵ دگربار در شكل جدیدی تحت عنوان «راه نو» كه متأثر از پلاگیوس و «نئوآگوستینی‌ها» دارد مطرح شد.
فصل پنجم:
در این فصل به مرور سرگذشت اصلاح گران می‌پردازد كه لوتر در آلمان زاده شده و در دانشگاه ویتنبرگ آنجا به انتشار عقاید خویش پرداخت درحالی كه تستوتینگی و كالون در سوئیس بودند و آنجا به ارائه افكار خویش می‌پرداختند.
در این فصل به مرور سرگذشت اصلاح گران می‌پردازد كه لوتر در آلمان زاده شده و در دانشگاه ویتنبرگ آنجا به انتشار عقاید خویش پرداخت درحالی كه تستوتینگی و كالون در سوئیس بودند و آنجا به ارائه افكار خویش می‌پرداختند.
فصل ششم:
یكی از مباحث مهم كلامی در شریعت مسیحی آموزه «آمرزیدگی به وسیله ایمان» است. این اموزه و برداشت‌هایی كه اصلاحگران از آن ارائه دادند موجب زیر سئوال رفتن نقش كلیسا به عنوان میانجی بین انسان و خدا شد. این آموزه براساس متون اولیه بیان می‌دارد که هركسی با خداوند عهد و پیمانی بسته باشد و براساس آن ایمان آورد و غسل تعمید انجام دهد رستگار خواهد شد. آموزه فوق بسیار كلی بود و لوتر به تشریح نظر خویش در این باره پرداخت.
لوتر با این مطلب كه «علت ناآگاهی بعضی از مردم از این كه ایمان به تنهایی آمرزشگر است، این است كه آنها نمی‌دانند ایمان چیست» از همین روی توجه افراد را به ۳ نكته درباره ایمان جلب كرد كه نویسندگان بعدی همچون كالون بدان توجه ویژه‌ای نشان دادند. ۱) ایمان امری شخصی است، نه امری صرفاً تاریخی 2) ایمان ناظر به اعتماد به وعده‌های خداست 3) ایمان موجب اتحاد مومنان با مسیح می‌شود.
در این مطلب لوتر به محتوای ایمان بیشتر از شدت و شور آن توجه دارد. در این میان مفاهیم دیگری از قبیل مفهوم آمرزیدگی، دادگاهی و… متولد شدند. بعدها كالون با برگرفتن این اندیشه‌ها به بسط و انتشار آنها اقدام كرد.
یكی از مباحث مهم كلامی در شریعت مسیحی آموزه «آمرزیدگی به وسیله ایمان» است. این اموزه و برداشت‌هایی كه اصلاحگران از آن ارائه دادند موجب زیر سئوال رفتن نقش كلیسا به عنوان میانجی بین انسان و خدا شد. این آموزه براساس متون اولیه بیان می‌دارد که هركسی با خداوند عهد و پیمانی بسته باشد و براساس آن ایمان آورد و غسل تعمید انجام دهد رستگار خواهد شد. آموزه فوق بسیار كلی بود و لوتر به تشریح نظر خویش در این باره پرداخت.
لوتر با این مطلب كه «علت ناآگاهی بعضی از مردم از این كه ایمان به تنهایی آمرزشگر است، این است كه آنها نمی‌دانند ایمان چیست» از همین روی توجه افراد را به ۳ نكته درباره ایمان جلب كرد كه نویسندگان بعدی همچون كالون بدان توجه ویژه‌ای نشان دادند. ۱) ایمان امری شخصی است، نه امری صرفاً تاریخی 2) ایمان ناظر به اعتماد به وعده‌های خداست 3) ایمان موجب اتحاد مومنان با مسیح می‌شود.
در این مطلب لوتر به محتوای ایمان بیشتر از شدت و شور آن توجه دارد. در این میان مفاهیم دیگری از قبیل مفهوم آمرزیدگی، دادگاهی و… متولد شدند. بعدها كالون با برگرفتن این اندیشه‌ها به بسط و انتشار آنها اقدام كرد.
فصل ۷:
آموزه تقدیر ازلی یكی دیگر از مباحثات مهم آن دوران را شامل می‌شود. از دیدگاه اگوستین بشر پس از هبوط، فاسد و ناتوان گردید و برای رهایی از آن، نیازمند فیض خداوند گشت، لیکن موهبت فیض به همه ارزانی نمی‌شود. اگوستین اصطلاح تقدیر ازلی را برای اشاره به عمل خداوند در اعطای فیض به عده‌ای خاص به كار می‌برد و منظور از آن تصمیم و عمل الهی در اعطای فیض خود به كسانی است كه باید رستگار شوند. حال پرسش این جاست كه سرنوشت دیگران چه خواهد شد؟ اگوستین معتقد است خداوند به آنها توجهی نمی‌كند. در واقع او معتقد به لعنت ابدی برای عده‌ای و محبت ابدی برای عده دیگری است. ولی به عقیده لوتر مهربانی و رأفت خداوند، در این حقیقت انعكاس یافته است كه او همه گناهكاران را – اعم از زن یا مرد – كه در مجموع شایسته چنین امتیازی نیستند می‌آمرزد.
در واقع نهضت اصلاح دینی به زعم بعضی از پژوهشگران، به لحاظ درونی چیزی جز پیروزی نهایی آموزه اگوستین در باب فیض بر آموزه او در باب كلیسا نبود. البته اصلاحگران اموزه فیض او را هم از غبارهایی زدودند.
آموزه تقدیر ازلی یكی دیگر از مباحثات مهم آن دوران را شامل می‌شود. از دیدگاه اگوستین بشر پس از هبوط، فاسد و ناتوان گردید و برای رهایی از آن، نیازمند فیض خداوند گشت، لیکن موهبت فیض به همه ارزانی نمی‌شود. اگوستین اصطلاح تقدیر ازلی را برای اشاره به عمل خداوند در اعطای فیض به عده‌ای خاص به كار می‌برد و منظور از آن تصمیم و عمل الهی در اعطای فیض خود به كسانی است كه باید رستگار شوند. حال پرسش این جاست كه سرنوشت دیگران چه خواهد شد؟ اگوستین معتقد است خداوند به آنها توجهی نمی‌كند. در واقع او معتقد به لعنت ابدی برای عده‌ای و محبت ابدی برای عده دیگری است. ولی به عقیده لوتر مهربانی و رأفت خداوند، در این حقیقت انعكاس یافته است كه او همه گناهكاران را – اعم از زن یا مرد – كه در مجموع شایسته چنین امتیازی نیستند می‌آمرزد.
در واقع نهضت اصلاح دینی به زعم بعضی از پژوهشگران، به لحاظ درونی چیزی جز پیروزی نهایی آموزه اگوستین در باب فیض بر آموزه او در باب كلیسا نبود. البته اصلاحگران اموزه فیض او را هم از غبارهایی زدودند.
فصل ۸:
در قرون ۱۴ و ۱۵ ضرورت بازگشت به كتاب مقدس احساس شد. عمده متنی كه در آن زمان به آن رجوع می‌كردند ترجمه ولگات از كتاب مقدس بود كه فردی به نام جروم در اوایل قرن چهارم و پنجم آن را ترجمه كرد. اما اصلاحگران با رجوع به این ترجمه مخالف بودند. یكی از اقدام‌های اساسی اصلاحگران قانونی كردن كتب مقدس موجود بود و معیار آن را چنین قرار دادند كه هر كتابی كه به زبان عبری وجود نداشته باشد غیرقانونی است. بازگشت به كتاب مقدس از اندیشه بازگشت به سرچشمه‌ها كه توسط اومانیست‌ها مطرح شده بود نشأت می‌گرفت. براین اساس سه برداشت از سنت و كتاب مقدس را می‌توان نام برد:
۱-سنت صفر: نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز (فقط كتاب مقدس را قبول داشتند)
۲- نهضت اصلاحگرایی اقتدارگرا (با تفسیرهای خاص از آن موافق بودند)
۳- شورای ترنت
از بعدی دیگر هم چهار نوع تفسیر از كتاب مقدس وجود داشت: ۱) معنای ظاهری ۲) معنای تمثیلی 3) معنای استعاری یا اخلاقی 4) معنای عرفانی
لوتر معتقد بود سه تفسیر آخر بدون توجه به معنای ظاهری اشتباه است. این رویكرد در راستای زدودن تحریفات از كتاب مقدس بود. در آغاز، نهضت اصلاح دینی معتقد بود كه هر شخص می‌تواند تفسیر خویش را از كتب مقدس ارائه و به آن استناد كند ولی با گذشت زمان این رویكرد آنان تعدیل پیدا كرد.
در قرون ۱۴ و ۱۵ ضرورت بازگشت به كتاب مقدس احساس شد. عمده متنی كه در آن زمان به آن رجوع می‌كردند ترجمه ولگات از كتاب مقدس بود كه فردی به نام جروم در اوایل قرن چهارم و پنجم آن را ترجمه كرد. اما اصلاحگران با رجوع به این ترجمه مخالف بودند. یكی از اقدام‌های اساسی اصلاحگران قانونی كردن كتب مقدس موجود بود و معیار آن را چنین قرار دادند كه هر كتابی كه به زبان عبری وجود نداشته باشد غیرقانونی است. بازگشت به كتاب مقدس از اندیشه بازگشت به سرچشمه‌ها كه توسط اومانیست‌ها مطرح شده بود نشأت می‌گرفت. براین اساس سه برداشت از سنت و كتاب مقدس را می‌توان نام برد:
۱-سنت صفر: نهضت اصلاحگرایی بنیاد ستیز (فقط كتاب مقدس را قبول داشتند)
۲- نهضت اصلاحگرایی اقتدارگرا (با تفسیرهای خاص از آن موافق بودند)
۳- شورای ترنت
از بعدی دیگر هم چهار نوع تفسیر از كتاب مقدس وجود داشت: ۱) معنای ظاهری ۲) معنای تمثیلی 3) معنای استعاری یا اخلاقی 4) معنای عرفانی
لوتر معتقد بود سه تفسیر آخر بدون توجه به معنای ظاهری اشتباه است. این رویكرد در راستای زدودن تحریفات از كتاب مقدس بود. در آغاز، نهضت اصلاح دینی معتقد بود كه هر شخص می‌تواند تفسیر خویش را از كتب مقدس ارائه و به آن استناد كند ولی با گذشت زمان این رویكرد آنان تعدیل پیدا كرد.
فصل ۹:
اصطلاح آیین مقدس برگرفته از واژه لاتین “Sacramentum” است كه به معنای «چیز مقدس و متبرك» است و برای اشاره به مجموعه‌ای از مراسم كلیسایی یا اعمال كشیشی به كار می‌رود كه تصور می‌شود دارای خاصیت روحانی ویژه‌ای چون انتقال فیض خداوند است. داتر اسكوتس در تعریف آیین مقدس می‌گوید: «نشانه‌‌ای جسمانی كه خداوند آن را پدید آورده و دلالت تام و تمام بر فیض خدا یا عمل او داشته باشد»
یكی از اختلافات و افتراقات اصحاب اصلاح با شورای ترنت و كاتولیك‌ها بر سر اجرا و تعداد آئین‌های مقدس بود. تا قبل از ورود اصلاحگران به این عرصه، تعداد آئین‌های مقدس در نزد مسیحیان كاتولیك هفت مورد بود كه عبارت بودند از: غسل تعمید، عشای ربانی، توبه، تأیید، ازدواج، انتصاب و البته توهین. در آغاز لوتر با آوردن استدلال‌هایی فقط سه گزینه اول یعنی غسل تعمید، عشای ربانی و توبه را به عنوان آئین‌های مقدس قبول داشت ولی بعد از اینكه كالون و تسونیگلی به محاجه با او پرداختند نظریات خویش را تعدیل و توبه را از این مراسم حذف كرد.
یكی از بحث‌های كلامی اساسی بین این گروه¬ها به مراسم عشای ربانی و غسل تعمید مربوط می‌شد. سئوال این بود كه منظور از نان و شراب در مراسم عشای ربانی و آب در غسل تعمید چیست؟ آیا تمثیلی است؟ آیا عیسی مسیح به صورت جسمانی در این مراسم حضور دارد؟ منظور این جمله منتسب به مسیح چیست كه: نان بدن من است؟
برای مثال بر سرهمین جمله آخر بحث‌های كلامی گسترده‌ای بین لوتر و شورای ترنت از سویی و كالون و تسوینگلی از سوی دیگر درگرفت. یكی دیگر از اختلافات اصحاب اصلاح مربوط می‌شد به مراسم غسل تعمید كودكان كه تسوینگلی برخلاف لوتر معتقد بود كه هدف از اجرای چنین مراسمی پیوستن طفل تازه متولد شده به جامعه مسیحیان است نه مغفرت گناهان.
اصطلاح آیین مقدس برگرفته از واژه لاتین “Sacramentum” است كه به معنای «چیز مقدس و متبرك» است و برای اشاره به مجموعه‌ای از مراسم كلیسایی یا اعمال كشیشی به كار می‌رود كه تصور می‌شود دارای خاصیت روحانی ویژه‌ای چون انتقال فیض خداوند است. داتر اسكوتس در تعریف آیین مقدس می‌گوید: «نشانه‌‌ای جسمانی كه خداوند آن را پدید آورده و دلالت تام و تمام بر فیض خدا یا عمل او داشته باشد»
یكی از اختلافات و افتراقات اصحاب اصلاح با شورای ترنت و كاتولیك‌ها بر سر اجرا و تعداد آئین‌های مقدس بود. تا قبل از ورود اصلاحگران به این عرصه، تعداد آئین‌های مقدس در نزد مسیحیان كاتولیك هفت مورد بود كه عبارت بودند از: غسل تعمید، عشای ربانی، توبه، تأیید، ازدواج، انتصاب و البته توهین. در آغاز لوتر با آوردن استدلال‌هایی فقط سه گزینه اول یعنی غسل تعمید، عشای ربانی و توبه را به عنوان آئین‌های مقدس قبول داشت ولی بعد از اینكه كالون و تسونیگلی به محاجه با او پرداختند نظریات خویش را تعدیل و توبه را از این مراسم حذف كرد.
یكی از بحث‌های كلامی اساسی بین این گروه¬ها به مراسم عشای ربانی و غسل تعمید مربوط می‌شد. سئوال این بود كه منظور از نان و شراب در مراسم عشای ربانی و آب در غسل تعمید چیست؟ آیا تمثیلی است؟ آیا عیسی مسیح به صورت جسمانی در این مراسم حضور دارد؟ منظور این جمله منتسب به مسیح چیست كه: نان بدن من است؟
برای مثال بر سرهمین جمله آخر بحث‌های كلامی گسترده‌ای بین لوتر و شورای ترنت از سویی و كالون و تسوینگلی از سوی دیگر درگرفت. یكی دیگر از اختلافات اصحاب اصلاح مربوط می‌شد به مراسم غسل تعمید كودكان كه تسوینگلی برخلاف لوتر معتقد بود كه هدف از اجرای چنین مراسمی پیوستن طفل تازه متولد شده به جامعه مسیحیان است نه مغفرت گناهان.
فصل ۱۰:
در قرن سوم میلادی مناقشه و درگیری بین مسیحیان و بومیان آفرقای شمالی رخ داد كه به موجب آن عده‌ای از مسیحیان از ترس جان و مال خویش مجبور به اقرار بر ضد مسیح شده و عقاید خویش را منكر شدند ولی عده‌ای از آنها كه حاضر به چنین امری نشدند. این گروه به دوناتیان معروف شدند (دوناتیان برگرفته از اسم رهبر آنان است) دراین میان دوناتیان دیگران را متهم می‌كردند كه از جرگه مسیحیان خارج شده و عضو كلیسا نیستند. ولی، سنت آگوستین مقاله معروفش استناد می¬کند كه داوری نهایی در روز آخرت انجام می‌پذیرد و ما نمی توانیم آنها ار كلیسا خارج بدانیم. او با ذكر مثالی ازكشاورزی كه هنگام درو، هم گندم‌ها را درو می‌كند وهم علفهای هرز بین آنها را و سپس در مرحله بعد آنها را از هم تفكیك می‌كند معتقد بود كه داوری و تفكیك نهایی از آن خداوند است نه بندگان او. دوناتیان در طول تاریخ استمرار پیدا كردند و آموزه‌های آنان بعدها برروی نهضت اصلاح گرای بنیاد ستیز یا آناباتیسم تاثیر فراوانی گذاشت. آنان و به تبع آنها آناباتیسم‌ها اعتقاد داشتند كه آموزه‌های كلیسا رو به فساد گرائیده ولی كاتولیك‌ها (كه در واژه به معنای همه است) با این دیدگاه مخالفت می‌كردند. در این میان، اصلاحگران اقتدارگرا همچون لوتر و كالون موضع بینابینی اتخاذ كرده و اعتقاد داشتند كه كلیسا دچار انحرافاتی شده است ولی با موضع بنیاد ستیزان و دوناتیان كه از اصل و اساس با آن به مخالفت برمی‌خواستند همدل نبودند.
در قرن سوم میلادی مناقشه و درگیری بین مسیحیان و بومیان آفرقای شمالی رخ داد كه به موجب آن عده‌ای از مسیحیان از ترس جان و مال خویش مجبور به اقرار بر ضد مسیح شده و عقاید خویش را منكر شدند ولی عده‌ای از آنها كه حاضر به چنین امری نشدند. این گروه به دوناتیان معروف شدند (دوناتیان برگرفته از اسم رهبر آنان است) دراین میان دوناتیان دیگران را متهم می‌كردند كه از جرگه مسیحیان خارج شده و عضو كلیسا نیستند. ولی، سنت آگوستین مقاله معروفش استناد می¬کند كه داوری نهایی در روز آخرت انجام می‌پذیرد و ما نمی توانیم آنها ار كلیسا خارج بدانیم. او با ذكر مثالی ازكشاورزی كه هنگام درو، هم گندم‌ها را درو می‌كند وهم علفهای هرز بین آنها را و سپس در مرحله بعد آنها را از هم تفكیك می‌كند معتقد بود كه داوری و تفكیك نهایی از آن خداوند است نه بندگان او. دوناتیان در طول تاریخ استمرار پیدا كردند و آموزه‌های آنان بعدها برروی نهضت اصلاح گرای بنیاد ستیز یا آناباتیسم تاثیر فراوانی گذاشت. آنان و به تبع آنها آناباتیسم‌ها اعتقاد داشتند كه آموزه‌های كلیسا رو به فساد گرائیده ولی كاتولیك‌ها (كه در واژه به معنای همه است) با این دیدگاه مخالفت می‌كردند. در این میان، اصلاحگران اقتدارگرا همچون لوتر و كالون موضع بینابینی اتخاذ كرده و اعتقاد داشتند كه كلیسا دچار انحرافاتی شده است ولی با موضع بنیاد ستیزان و دوناتیان كه از اصل و اساس با آن به مخالفت برمی‌خواستند همدل نبودند.
فصل ۱۱:
اصلاح گرایان دینی در دیدگاه سیاسی خویش به برابری همه مؤمنان اعتقاد داشتند و مرجعیت پاپ بر اقتدار دنیوی را زیر سئوال می‌بردند. در راس این اصلاحگران لوتر قرار داشت. آنها به نوعی همه كشیشی را ترویج می‌كردند كه بالواقع این آمرزه، باعث گرفتن اقتدار و مرجعیت از پاپ بود. آمرزه دو پادشاهی یا دو شمشیر در میان آنها بار دیگر احیا شد كه به موجب آن مرجعیت كارهای دنیوی به شاه و مرجعیت كارهای اخروی به پاپ واگذار شده بود. اگرچه اصلاحگران بعدی معتقد به اطاعت مرجعیت اخروی از مرجعیت دنیوی شدند.
در این میان لوتر با اتخاذ موضع پارادوكسیكالی معتقد به اطاعت از حاكم حتی ظالم بود ولی اگر مردم شورش كردند و او را به قتل رساندند با آن مخالفتی نمی‌كرد كه این رویكرد او را می‌توان به رویكرد شریعتنامه نویسانی همچون ماوردی درجهان اسلام شبیه. ولی تسوینگلی برخلاف لوتر معتقد بود که اگر حاكمی از حكم الهی عدول كرد می‌توان با نرمی یا با زور او را عزل كرد.
اصلاح گرایان دینی در دیدگاه سیاسی خویش به برابری همه مؤمنان اعتقاد داشتند و مرجعیت پاپ بر اقتدار دنیوی را زیر سئوال می‌بردند. در راس این اصلاحگران لوتر قرار داشت. آنها به نوعی همه كشیشی را ترویج می‌كردند كه بالواقع این آمرزه، باعث گرفتن اقتدار و مرجعیت از پاپ بود. آمرزه دو پادشاهی یا دو شمشیر در میان آنها بار دیگر احیا شد كه به موجب آن مرجعیت كارهای دنیوی به شاه و مرجعیت كارهای اخروی به پاپ واگذار شده بود. اگرچه اصلاحگران بعدی معتقد به اطاعت مرجعیت اخروی از مرجعیت دنیوی شدند.
در این میان لوتر با اتخاذ موضع پارادوكسیكالی معتقد به اطاعت از حاكم حتی ظالم بود ولی اگر مردم شورش كردند و او را به قتل رساندند با آن مخالفتی نمی‌كرد كه این رویكرد او را می‌توان به رویكرد شریعتنامه نویسانی همچون ماوردی درجهان اسلام شبیه. ولی تسوینگلی برخلاف لوتر معتقد بود که اگر حاكمی از حكم الهی عدول كرد می‌توان با نرمی یا با زور او را عزل كرد.
فصل ۱۲:
عوامل انتشار نهضت اصلاح دینی شامل پنج مورد تأثیرگذار بود. ۱) زبان ملی 2) كتاب‌ها و صنعت چاپ 3) رفت و آمد مردم بین كشورهای مختلف 4) كاتشیسم‌ها 5) كتاب مبادی دین مسیح نوشته كالون. اما در این میان سه مورد اول نقش واضح و نمایانی داشتند و لذا فقط به ارائه توضیحی در خصوص موارد چهار و پنج می‌پردازم.
لوتر وقتی به سلك كشیشی درآمد متوجه شد كه هم مومنان دون پایه و هم كشیشان و اسقف‌ها از مراسم و شریعت دین مسیج هیچ گونه اطلاعی ندارند. از همین روی دست به تدوین و انتشار جزوه‌هایی در قالب پرسش و پاسخ زد كه هم كشیشان و هم مؤمنان از مبادی دین مسیح اطلاع پیدا كنند. این جزوه‌ها به كاتشیسم معروف شدند و بعدها این رسم رواج گسترده‌ای پیدا كرد و دست به دست شدن این كاتشیسم‌ها موجب انتشار نهضت اصلاح دینی شد.
كتاب مبادی دین مسیح كه توسط كالوین به رشته تحریر درآمده بود اولین بار در ۱۵۳۶ در شش فصل منتشر شد كه در چاپ بعدی به ۱۷ فصل ارتقا یافت. در این كتاب كالوین دست به تشریح اصول و مبانی دین مسیح زد. این اثر با استقبال زیادی از سوی جامعه مسیحی مواجه شد.
عوامل انتشار نهضت اصلاح دینی شامل پنج مورد تأثیرگذار بود. ۱) زبان ملی 2) كتاب‌ها و صنعت چاپ 3) رفت و آمد مردم بین كشورهای مختلف 4) كاتشیسم‌ها 5) كتاب مبادی دین مسیح نوشته كالون. اما در این میان سه مورد اول نقش واضح و نمایانی داشتند و لذا فقط به ارائه توضیحی در خصوص موارد چهار و پنج می‌پردازم.
لوتر وقتی به سلك كشیشی درآمد متوجه شد كه هم مومنان دون پایه و هم كشیشان و اسقف‌ها از مراسم و شریعت دین مسیج هیچ گونه اطلاعی ندارند. از همین روی دست به تدوین و انتشار جزوه‌هایی در قالب پرسش و پاسخ زد كه هم كشیشان و هم مؤمنان از مبادی دین مسیح اطلاع پیدا كنند. این جزوه‌ها به كاتشیسم معروف شدند و بعدها این رسم رواج گسترده‌ای پیدا كرد و دست به دست شدن این كاتشیسم‌ها موجب انتشار نهضت اصلاح دینی شد.
كتاب مبادی دین مسیح كه توسط كالوین به رشته تحریر درآمده بود اولین بار در ۱۵۳۶ در شش فصل منتشر شد كه در چاپ بعدی به ۱۷ فصل ارتقا یافت. در این كتاب كالوین دست به تشریح اصول و مبانی دین مسیح زد. این اثر با استقبال زیادی از سوی جامعه مسیحی مواجه شد.
فصل ۱۳:
همان طور كه قبلاً ذكر شد آلبیستر مك گراث به دلیل تابعیت بریتانیایی خویش، توجه ویژه‌ای به انگلستان دارد. از همین روی در این فصل به مطالعه موردی تأثیر نهضت اصلاح دینی در انگلستان پرداخته است كه دو دوره مختلف هنری هشتم و از ادوارد ششم تا الیزابت اول را مورد مداقه قرار داده است. مطالعة این فصول می‌تواند باعث انبساط خاطرخواننده شود.
همان طور كه قبلاً ذكر شد آلبیستر مك گراث به دلیل تابعیت بریتانیایی خویش، توجه ویژه‌ای به انگلستان دارد. از همین روی در این فصل به مطالعه موردی تأثیر نهضت اصلاح دینی در انگلستان پرداخته است كه دو دوره مختلف هنری هشتم و از ادوارد ششم تا الیزابت اول را مورد مداقه قرار داده است. مطالعة این فصول می‌تواند باعث انبساط خاطرخواننده شود.
فصل ۱۴:
اگر بتوان تأثیر نهضت اصلاح دینی بر تاریخ را طبقه‌بنی كرد باید به موارد زیر اشاره داشت. اولین تأثیر آن نگرش مثبت به دنیا است كه در تقابل با دیدگاه كاتولیك ها مبنی بر طرد دنیا قرار می‌گیرد. این نگرش به عرفی كردن امور قدسی و تقدیس كار و انباشت سرمایه منجر می‌شد كه خود عاملی در تسریع روند سرمایه‌داری است. یكی دیگر از تأثیرات آن بر اندیشه حقوق بشر اشاره دارد و اندیشه سیاسی سلطان كشی را توجیه پذیر (یا قیام بر ضد حاكم جابر) می کند. تأثیر دیگر آن را می‌توان در گسترش علوم تجربی مشاهده کرد. دیدگاه كالوین درباره اینكه كتاب مقدس یك سری احكام كلی هستند كه كا باید با مداقه و تجربه، جزئیات عالم را درك كنیم یك گام مهم در تسریع و گسترش علوم تجربی در غرب بود.
در حقیقت با مطالعه این کتاب و دریافت شناختی دقیق تر از روند اصلاح دینی در اروپا می توان زمینه های شکل گیری اندیشه پیشرفت و تفکر توسعه را ردیابی نمود.
اگر بتوان تأثیر نهضت اصلاح دینی بر تاریخ را طبقه‌بنی كرد باید به موارد زیر اشاره داشت. اولین تأثیر آن نگرش مثبت به دنیا است كه در تقابل با دیدگاه كاتولیك ها مبنی بر طرد دنیا قرار می‌گیرد. این نگرش به عرفی كردن امور قدسی و تقدیس كار و انباشت سرمایه منجر می‌شد كه خود عاملی در تسریع روند سرمایه‌داری است. یكی دیگر از تأثیرات آن بر اندیشه حقوق بشر اشاره دارد و اندیشه سیاسی سلطان كشی را توجیه پذیر (یا قیام بر ضد حاكم جابر) می کند. تأثیر دیگر آن را می‌توان در گسترش علوم تجربی مشاهده کرد. دیدگاه كالوین درباره اینكه كتاب مقدس یك سری احكام كلی هستند كه كا باید با مداقه و تجربه، جزئیات عالم را درك كنیم یك گام مهم در تسریع و گسترش علوم تجربی در غرب بود.
در حقیقت با مطالعه این کتاب و دریافت شناختی دقیق تر از روند اصلاح دینی در اروپا می توان زمینه های شکل گیری اندیشه پیشرفت و تفکر توسعه را ردیابی نمود.
