تاکنون متفکران و اندیشمندان ایرانی دلایل و زمینه های بی شماری را در خصوص چرایی روند کند پیشرفت در ایران یا آنچه اصطلاحاً عقب ماندگی می نامند از زوایای مختلف مطرح کرده اند. پرسش از موانع توسعه همواره یکی از منظرگاه های مورد علاقه توسعه پژوهان ایرانی برای پرداختن به مسائل توسعه بوده است. به همین منظور به طور قطع رویکرد منبع محور به توسعه نیز که مدعی است نظرگاهی جدید را برای تحلیل مسائل بسط می دهد که به نتایج متفاوتی دست خواهند یافت، باید بتواند پاسخ پرسش مشابهی را بدهد.
به همین سبب سلسله جلساتی در کارگروه توسعه و منابع ملی در سال ۱۳۹۱ برگزار شد که در آن تلاش شد با محور قرار گرفتن مسائل مترتب بر منابع در ایران، دلایل روند کند و نامطلوب توسعه کشور توضیح داده شود. گزارش حاضر نیز در همین راستا ضمن بررسی روابط نظری میان توسعه و منابع و استخراج برخی شاخص های تحلیلی از میان آنها به پرسش مشابهی پاسخ گوید. امید است بکارگیری رویکرد منبع محور در پاسخ به دلایل عقب ماندگی ایران گزاره های قابل تاملی را در اخنیار علاقمندان قرار دهد.
خلاصه مدیریتی
نظریات و دیدگاه های مختلفی تاکنون برای تبیین و توضیح دلایل توسعه نیافتگی ایران مطرح شده است ولی هیچ یک از منظر منابع ملی روند کند پیشرفت در ایران را تحلیل ننموده اند. این مطالعه که به نوعی جمع بندی خلاصه و اولیه از سه سال مطالعه گروه مطالعاتی توسعه و منابع است، نشان می دهد که مسایل توسعه به طور کلی و به ویژه در ایران از ارتباط نزدیکی با پویایی های منابع برخورداند. در این گزارش پرسش اصلی این است که چه ارتباطی میان منابع و توسعه برقرار است و این ارتباط چگونه می تواند برای تبیین دلایل کند پیشرفت ایران به کار رود. در پاسخ نشان داده شد که نظریه توسعه حداقل در شش محور با مولفه منابع در ارتباط است: تناسب میان ساخت و ترکیب منابع با توسعه یافتگی؛ تناسب میان ساخت و ترکیب منابع با وضعیت عقب ماندگی؛ ساختار تخصیص منابع در نظام های سیاسی و روندهای توسعه؛ فراوانی منابع طبیعی و تضعیف رشد اقتصادی ناشی از ضعف در کیفیت نهادی؛ هدف گذاری برنامه های توسعه مبتنی بر منابع ملی؛ تغییر ساختار منابع و تغییر اجتماعی. بررسی این مولفه ها نشان می دهد دستکاری در این شاخص ها می تواند عامل مهمی در بهبود عملکرد توسعه ای کشورها و یا تضعیف روندهای توسعه آنها باشد. بدین ترتیب رابطه میان منابع و توسعه از چنان اهمیتی برخوردار می شود که بتوان از آن به عنوان زاویه تحلیلی مستقل برای تجزیه و تحلیل مسایل توسعه استفاده کرد و ادعای پیدایش رویکرد منبع محور به توسعه را مطرح نمود. در پایان چالش های توسعه ایران به کمک مولفه منابع بررسی شده اند. در نمونه ایران، چالش های منبع محوری که بر عقب ماندگی موثر بودند عبارتند از:
- تخصیص منابع غیرتوسعه گرا (خرید مشروعیت؛ تقویت ساختار سرکوب)
- عدم تناسب منابع در دسترس با برنامه های توسعه
- دولت توزیع کننده منابع و نه تولید کننده منابع
- دولت محوری منابع و ناکارآمدی ساختار توزیع و تخصیص منابع
- ترکیب غیرتوسعه گرا و نامتوازن سبد منابع ملی
- قدرت بازیگر خارجی در تغییر ترکیب و ساخت منابع و ایجاد پدیدة فرسایش منابع
- کارکرد منفی و تضادآفرین منابع در مناسبات میان طبقات اجتماعی
- ثبات آفرین منابع برای دولت های اقتدارگرا
