جلسه ۱۵

نام کارگروه: توسعه و منابع ملی

رئیس كارگروه: آقای عبدالرسول دیوسالار

شماره جلسه:۱۵

تاریخ برگزاری:۱۳۸۹/۴/۹

محل برگزاری: موسسه اندیشه و پژوهش طرح هزاره   

مدت زمان:۲ ساعت 

حاضرین(به ترتیب الفبا):آمنه جعفری قدوسی، حداد، فرامرز دائی‌نژاد، عبدالرسول دیوسالار، مهران شمس‌احمر، سعید غلامی نتاج، محمود فرهادی نیا، مهرداد ناظری،

غائبین:سمیه جوانمردی

تنظیم کننده: سمیه جوانمردی

عنوان: جمع بندی تعریف منابع ملی(۳)  

کلیدواژه: ایران، توسعه ملی، منابع ملی

چکیده: در ادامه مباحث جلسه پیش، با هدف جمع بندی مباحث كارگروه در باب تعریف منبع ملی، تعاریف دیگر اعضاء طرح و مورد نقد و بررسی قرار گرفت و در پایان نیز با محوریت قرار گرفتن یكی از تعاریف  و با اعمال حذف و اضافات مفهومی در این تعریف، تعریفی از منبع ملی ارائه گردید.

طرح و نقد و بررسی تعاریف دیگر اعضاء در باب تعریف منابع ملی و رسیدن به جمع بندی تعریف منبع ملی

***

۱٫تعریف منابع ملی

۱٫۱٫ تعریف خانم دكتر جعفری

«یك منبع، عبارت است از كلیه داده های پایه برای یك نظام تولیدی كه در حیطه اختیارات قانونی كشور قرار دارند و قابلیت كمك در به انجام رساندن هدفی ملی را دارا هستند.»

توضیحات تكمیلی:

سیستم تولیدی در بردارنده كلیه سیستم های فرایندگر اعم از سیستم های خدماتی، فكری و تولیدی می باشد. از اینرو هر داده ای اعم از كالا، خدمات و حتی امور نامحسوس را نیز می توان در این قابل تحلیل كرد. قید ملی بودن منابع با عبارت “در حیطه اختیار قانونی یك كشور” تعریف شده است. البته منظور از قانون در اینجا، تلقی بین المللی از قانون است.

در این تعریف غایت منابع ملی در سطح ملی لحاظ شده است آن هم در وضعیتی كه در جهت تحقق هدفی ملی به كار گرفته شود بی آنكه منبع ملی به هدفی چون توسعه ملی محدود شود.

با تأكید بر مفهوم “قابلیت”، منابع ملی در هر دو حالت بالقوه و بالفعل مد نظر است. 

نقد و بررسی(۱)

در نقد و بررسی تعریف فوق، به موارد زیر اشاره شد:

• این تعریف مشخصا با رویكرد سیستمی ارائه شده است و در این ارتباط توجه به این نكات می تواند مفید باشد: در بحث از اختیارات قانونی لازم است به این نكته توجه شود كه اختیار یا از مشروعیت قانونی ناشی می شود یا از مالكیت. اما حالت دیگری نیز قابل تصور است كه امكان دسترسی و بهره برداری از منبعی در اختیار ملتی  باشد بی آنكه شروط فوق محقق شده باشد. همچنین ممكن است منبعی قابلیت تحقق هدفی ملی را داشته باشد بی آنكه در جهت منافع ملی مورد بهره برداری قرار گیرد؛ به بیان دیگر، ممكن است هدفی ملی لزوما همراستا با منافع ملی نباشد.(شمس احمر)

•در استفاده از واژه “اختیارات قانونی” لازم است به این نكته نیز توجه شود كه در بسیاری از موارد قوانین هنوز به آن درجه ای از تكامل نرسیده اند كه بتوانند در بردارنده تمامی ابعاد مورد نظر در توسعه ملی باشند.(ناظری)

•دقت در این تعریف نشان می دهد كه سعی شده از منظری هویت شناسانه، منابع ملی با هویت مستقلی و بدون در نظر گرفتن رابطه آن با مفهوم دیگری چون توسعه تعریف شده است. با چنین نگاهی قاعدتا ابعاد دیگری از موضوع مغفول خواهد ماند.(دیوسالار)

•اگر منظور از قانون در این تعریف، نگاه بین المللی و مشروعیتی است كه جامعه بین الملل در استفاده از قوانین قائل است، قاعدتا اهداف توسعه هم همان اهداف مشروع از نظر جامعه بین الملل خواهد بود . این تلقی و همچنین ارائه تعریفی خنثی و حتی منفی نسبت به توسعه، قاعدتا در تناقض با هدف این كارگروه است كه سعی دارد به بخشی از پرسش های پیش آمده در مسیر توسعه بومی پاسخ گوید. نكته دیگر، استفاده از مفهومی چون “هدف ملی” است  كه در زمره مفاهیمی است كه رسیدن به تعریفی قابل اجماع و روشن از آن، كار دشواری است خصوصا زمانی كه با بار سیاسی همراه می شود. خوب است در تعریف حول مفاهیم كمتر چالشی متمركز شویم كه با سهولت زمینه رسیدن به زبان مشترك را فراهم سازند. نكته قابل توجه دیگر، استفاده از مفهوم كشور است كه با توجه به معنای تخصصی این مفهوم، بهتر است از واژه “دولت” استفاده شود.(حداد)

۱٫۲٫ تعریف دكتر ناظری

در تعریف منابع ملی لازم است به مولفه های بسیاری توجه شود از جمله اینكه:

•منابع شامل منابع مادی، زیرزمینی، انسانی، محیط زیست، مراودات اقتصادی، فرهنگی و حتی معنوی و غیره می شود.

•منابع یك كشور لزوما محدود به منابع محصور در داخل مرزهای جغرافیایی یك كشور نمی شود بلكه می تواند منابعی را در برگیرد كه فراتر از مرزهای یك كشور وجود دارند.

•در تعریف منابع ملی لازم است به انقلاب اطلاعاتی به مثابه یك نقطه عطف كه به ایجاد دو جهان مجزای واقعی و مجازی انجامیده است؛ دنیای مجازی كه خود فراهم آورنده منابعی است كه تا پیش از این تحول برخورداری از آنها ممكن نبوده است.

•در تدقیق ارتباط توسعه و منابع ملی، می توان كشورها را از حیث برخورداری از منابع به چند دسته تقسیم كرد: كشورهای برخوردار از منابع زیرزمینی مانند كویت، كشورهایی با منابع انسانی بالا مانند هند، كشورهایی با منابع زیرزمینی و انسانی مانند ایران، كشورهایی برخوردار از منابع تكنولوژیك مانند ژاپن، كشورهایی بهره مند از منابع تكنولوژیك، انسانی و زیرزمینی همچون آمریكا. 

•در بحث از منابع ملی لازم است به عامل خلاقیت در معنای توانایی به كارگیری منابع در شرایطی كه جامعه را در پارادایم توسعه قرار دهد و به مثابه عاملی كه امكان استفاده از مجموعه ظرفیت های یك كشور را به بهترین شكل ممكن فراهم می آورد، توجه داشته باشیم. تأثیر این عامل به گونه ای است كه هم می تواند در زمره منابع به شمار آید و هم به عنوان یك عنصر كلیدی در مدیریت و بهره برداری از منابع قلمداد شود.

در مجموع می توان به تعریف زیر از منابع ملی رسید:

«منابع ملی مجموعه ظرفیت هایی است كه به طور بالقوه و بالفعل در یك كشور ای برای یك كشور وجود دارد كه با استفاده از آنها می توانند شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را تغییر دهند و از شرایط موجود رهایی یافته و به شرایط مطلوب در آینده برسند.»

نقد و بررسی(۲):

در نقد و بررسی تعریف فوق و مفاهیم زمینه ای مرتبط با آن، به موارد زیر اشاره شد:

• توجه به این نكات  می تواند مفید باشد: واژه “ظرفیت” خود معنای بالقوه و بالفعل را در بردارد و تكرار این دو در تعریف ضرورتی ندارد، حذف توضیحات مربوط به شرایط یك نظام اجتماعی، تغییر قید “رسیدن” به “حركت كردن به سمت توسعه”، تأكید بر خلاقیت به مثابه یك ویژگی و خصوصیت انسان توانمند و نه به عنوان یك متغیری مستقل از انسان.(داعی نژاد)

•به نظر می رسد در تعریف منبع ملی هم پوشانی مفاهیم دیده می شود. دقیقا به این دلیل كه خلاقیت، را می توانیم همچون تعهد، تخصص و غیره، به عنوان یكی از شاخص های سرمایه انسانی قلمداد كنیم. همچنین این تعریف از منابع ملی، تعریفی است مختص كشورهای در حال توسعه.(حداد) 

•آنچه كه لازم است در تعریف منبع ملی مشخص شود، تعیین مرز میان منابع و ظرفیت ها است. به نظر می رسد منابع اعم از زیرساخت ها و ظرفیت ها هستند. البته این نكته نیز قابل تأمل است كه آیا می توانیم ادعا كنیم برخی منابع ملی از جنس زیرساخت های ملی هستند و بالعكس، برخی از زیرساخت های ملی از جنس منابع ملی می باشند.  اگر بتوانیم این تفكیك را به خوبی انجام دهیم، دامنه تعریف ما از منابع شفاف تر خواهد بود.(شمس احمر)

این بخش از مذاكرات با تاكید آقای دیوسالار مبنی بر بازشناسی دو رویكرد اصلی شامل فرایند ساز بودن منابع ملی و یا فرایند پذیر بودن آن و نكته زیر از جانب آقای غلامی نتاج به پایان رسید:

خوب است به جای فربه كردن مفهوم منبع از طریق جای گذاری هر آنچه كه به نظرمان به توسعه مربوط می شود، مفهومی را خلق نماییم كه بتواند در بردارنده منابع و زیرساخت ها توامان باشد.

۲٫ جمع بندی تعریف منابع ملی

از مجموع مباحث فوق و با توافقی كه در بین اعضاء در مورد تعریف دكتر شمس احمر وجود دارد، می توان این جمع بندی را داشت كه با در نظر داشتن تعریف دكتر شمس به عنوان تعریفی پایه، با حذف و اضافات مفهومی آن تعریف را كامل كنیم. اما پیش از آن، مروری خواهیم داشت بر مجموعه مفاهیمی كه در خلال تعاریف هر یك از اعضاء به آنها اشاره شده است: 

مفاهیم کلیدی  قابل بهره برداری در تعریف:

مشروعیت عناصر، ارتقا توسعه ملی، تامین منافع ملی، تولید ارزش افزوده، فرایند سازی یا فرایندپذیری، ورودی های نظام های تولیدی و خدماتی، دسترسی پذیری منابع ملی( آگاهی و قابلیت بکارگیری)، سازنده توان ملی و افزاینده قدرت ملی، در اختیار یک ملت، دارائی و سرمایه ملی، توسعه محصول بهره برداری بهینه از منابع، داده های پایه، اهداف ملی، قابلیت ها، ایجاد تغییر، عدم الزام به مالکیت و جغرافیا، منابع مجازی 

منبع ملی چیست؟

«منابع ملی عبارتند از مجموعه ظرفیت ها و دارائی های محسوس و نامحسوس در اختیار یک ملت که در قالب نظام های فکری، تولیدی و خدماتی منجر به ایجاد ارزش افزوده شده و طی فرایندهایی قادرند در راستای تامین منافع ملی و ارتقا توسعه ملی به کار گرفته شوند.»

نقد و نظر۳:

تغییر “ظرفیت” به “ورودی قابل دسترس پایه”،تغییر “نظام های تولیدی و خدماتی” به “نظام های تولیدی”،تغییر “ارزش افزوده به “ارزش افزوده ملی”، تغییر “توسعه ملی” به توسعه پایدار”.(داعی نژاد)

اصطلاح “ارزش افزوده” به شدت اقتصادی است و از جانب دیگر، ارزش در حوزه ها و پارادایم های گوناگون بار معنایی متفاوتی دارد. منافع ملی مفهومی وابسته به سوژه سیاسی است و با توجه به فراسیاسی و فراحكومتی بودن تعریف توسعه، نمی تواند در این تعریف بگنجد.(حداد)  

جمع بندی جلسه:

در پایان مقرر گردید جهت تكمیل این تعریف از طریق ایمیل در اختیار اعضاء قرار گیرد. در جلسه آینده نیز بحث جمع بندی تعریف منبع ملی ادامه خواهد داشت.