مساله انتخابات در ایران نه تنها در تحول سیاسی کشور اهمیتی فراوان دارد بلکه اهمیت و نقش آفرینی آن در توسعه کشور نیز بر کسی پوشیده نیست. انتخابات یکی از ارکان مهم رژیم های سیاسی دموکراتیک به حساب می آید و از منظر رژیم سیاسی و توسعه امری قابل تحلیل است. از سوی دیگر برگزاری و اجرای انتخابات تاثیرات مهمی بر پویایی منابع ملی ایران دارد. ضمن اینکه باید در نظر داشت که منابع و توسعه نیز با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی دارند. بدین ترتیب مساله ای با سه متغییر منابع، توسعه و انتخابات قابل تعریف است که نیازمند بررسی دقیق ترِ رابطة میان این سه متغیر است. برخی از پرسش هایی که در این رابطه مطرح می شوند عبارتند از اینکه:
برگزاری انتخابات چه تاثیرات راهبردی بر ترکیب منابع ملی ایران، شیوه های تخصیص و مدیریت منابع یا به تعبیر عام «پویایی منابع » دارد؟ تاثیر انتخابات بر پویایی منابع در نهایت چه نتایجی برای توسعه ایران به دنبال دارد؟
این پرسش ها برای کارگروه منابع ملی که با اتخاذ رویکرد توسعة منبع محور به عنوان مدلی برای تبیین مسائل توسعه ایران در پی ارائه راه حل های راهبردی برای توسعة کشور است از اهمیت فراوانی برخوردار است. به نظر می رسد برگزاری انتخابات در ایران به سه گونة متفاوت بر پویایی های منابع ملی کشور اثرگذار باشد. انتخابات و اتلاف منابع؛ انتخابات و تولید منابع جدید؛ انتخابات و اصلاح الگوهای پیشین تخصیص و توزیع منابع. اما گزارش حاضر تنها روایت اول را مورد توجه قرار می دهد و مدعی است برگزاری انتخابات موجب اتلاف منابع شده و تاثیر قابل توجهی بر روند توسعه ایران از این منظر ندارد. دیدگاه های ارائه شده در این گزارش در جلسات ۷۸ و ۷۹ کارگروه منابع ملی مورخ ۹۲/۳/۲ و ۹۲/۳/۱۱ مطرح و مورد نقد و بررسی قرار گرفتند. لیکن مباحث ارائه شده صرفا تلاشی به منظور طراحی یک مدل تحلیلی بوده است و دیدگاه های رسمی گروه را در بر نمی گیرد. با این حال، گزارش حاضر نشان می دهد که رویکرد تحلیلی منبع محور می تواند نظرگاه مناسب و مهمی برای توصیف و تبیین مسائل توسعه ایران باشد.
خلاصه مدیریتی:
شاید برای بسیاری این پرسش مطرح شده باشد که اساسا هدف از برگزاری انتخابات چیست؟ آیا انتخابات مشق دموکراسی برای دموکراسی است؟ خیر، انتخابات به عنوان یکی از ارکان دموکراسی، کارکردهای توسعه ای دارد که به اعتقاد نگارنده مهترین هدف از برگزاری آن را تشکیل می دهند. اگرچه برای انتخابات کارکردهای فراوانی از جمله برقراری نظم سیاسی، ایجاد مشروعیت، انتقال مطالبات مردم و غیره برشمرده می شود اما در حقیقت، انتخابات ابزاری است برای بهتر کردن کیفیت زندگی رای دهندگان یا همان نیل به سطوح بالاتری از توسعه. از این رو تاثیر انتخابات بر شاخص های توسعه امر مهمی است که باید بررسی شود.
منابع ملی در زمره مهمترین این شاخص ها است که تغییرات و وضعیت آن به شدت در تعیین سطح توسعه یافتگی موثر است. در واقع رویکرد منبع محور به توسعه، دریچه ای است که از طریق آن می توان مسائل توسعه ایران را ارزیابی کرد. از این منظر و برای اینکه دریابیم، برگزاری انتخابات در ایران چگونه به فرایندهای توسعه ملی یاری خواهد رساند، ابتدا باید مشخص شود که انتخابات چه نتایج و کارکردهایی برای مدیریت منابع ملی ایران در پی دارد. آیا با برگزاری انتخابات تحولات مثبتی در عرصه مدیریت و تخصیص منابع ملی کشور رخ خواهد داد. مطالعات نشان می دهد که برگزاری انتخابات به سه شکل پویایی های منابع ملی را متاثر می سازد و تغییراتی در آن ایجاد می کند.
اول اینکه، انتخابات موجب بازتولید و ایجاد منابع جدید می شود. با تقسیم منابع ملی به سه دسته منابع طبیعی، تولیدی و غیرملموس می توان گفت که انتخابات به ایجاد منابع جدید غیرملموس کمک فراوانی می کند. انتخابات از طریق آگاهی بخشی اجتماعی (نظیر مناظرات و سخنرانی های کاندیداها) و باز کردن فضای سیاسی، سبب می شود برخی ظرفیت های بالقوه اجتماعی بالفعل شوند و از این طریق منابع اجتماعی جدیدی ایجاد شود. به زبان ساده، حضور انسان های جدید، افکار و رویکردهای جدید، لاجرم منابع جدید را برای جامعه به ارمغان می آورد. برگزاری انتخابات بی شک سرمایه اجتماعی را که منبعی مهم در توسعه به شمار می رود تقویت خواهد کرد و از طرف دیگر با رها کردن بخشی از منابع محصور شدة کشور، موجودی سبد منابع را افزایش می دهد. فضای ویژه انتخابات، موانع پیش روی بالفعل شدن برخی منابع اجتماعی بالقوه را بر می دارد.
دوم، انتخابات سبب اصلاح و تغییر ساختار توزیع منابع در کشور می شود. تغییرات در ساختار تخصیص و توزیع منابع، نتیجه مهمی است که در شرایط ایده آل می توان از برگزاری انتخابات انتظار داشت. در هر انتخاباتی، کاندیدها به دنبال جلب رضایت مردم از طریق تضمین تامین مطالبات آنها هستند. ضمن آنکه اگر انتخابات بخواهد کارکردی مشروعیت زا برای نظام سیاسی داشته باشد، باید الزاما مطالبات مردم را مورد توجه قرار دهد. در نظر گرفتن و توجه به خواسته های مردمی به معنای تغییر الگوی توزیع و تخصیص منابع ملی مطابق با منافع عمومی است. برگزاری انتخابات ظرفیت آن را دارد که باعث اصلاح و تغییر ساختارهای پیشین توزیع و تخصیص منابع به نفع منافع مردم و در تطابق هرچه بیشتر با انتظارات عمومی شود. البته همواره این شک وجود دارد که چقدر ساختار جدید توزیع منابع مطلوب و مورد نظر مردم است. مثلا انتخابات سال ۸۴ نشان داد که الگوی جدیدی از توزیع منابع که با روی کار آمدن دولت احمدی نژاد ایجاد شد، در بلندمدت مطلوب نبوده و آسیب های فراوانی در پی دارد. بدین ترتیب انتخابات در کوتاه مدت اگرچه امیدی برای بهتر شدن الگوی توزیع و تخصیص منابع و در نظر گرفته شدن هرچه بیشتر مطالبات مردمی ایجاد می کنند، اما باید منتظر ماند و نتیجه را در بلندمدت شاهد بود.
سوم اینکه، به باور برخی، انتخابات موجب اتلاف منابع ملی می شود. این عده معتقدند برگزاری انتخابات تنها سبب اتلاف منابع ملی می شود چون به دلیل ویژگی های خاص ساختارهای سیاسی در ایران، انتخابات قادر نیست تغییری در الگوی توزیع منابع ایجاد کند. بطوریکه انتخابات صرفا می تواند موجب تغییر ساختار توزیع رانت شود و به همین دلیل نتایج ملموسی برای توسعه ایران در پی ندارد. در این نگاه، ایران نوعی شبه دموکراسی تلقی می شود که برگزاری انتخابات در آن فقط سبب پرداخت هزینه های انسانی، سرمایه ای و حتی اجتماعی می شود که این ها مصادیق بارز اتلاف منابع به شمار می آیند. این نگاه معتقد است، کارکردهای واقعی انتخابات از جمله کمک به بازتوزیع منابع، تولید منابع اجتماعی جدید و غیره تنها در دموکراسی های مدرن و کامل بروز می کنند.
گزارش حاضر رویکرد سوم را برجسته نموده و با مراجعه به جنبه های مختلف مطرح در این خصوص به ویژه مساله شبه دموکراسی و ارتباط آن با توسعه، دلایل متعددی را برای اثبات آن مطرح می سازد.
