جلسه ۴

نام کارگروه: توسعه و منابع ملی
رئیس كارگروه: آقای عبدالرسول دیوسالار
شماره جلسه:۴
تاریخ برگزاری: ۸۸/۱۱/۲۷
محل برگزاری: موسسه اندیشه و پژوهش طرح هزاره   
مدت زمان:۲
حاضرین: سمیه جوانمردی، حسن حاج قاسم، فرامرز دائی‌نژاد، عبدالرسول دیوسالار، مهران شمس‌احمر ، دکتر علیزاده، عبدالرحیم كركه‌آبادی، زهرا میر احسنی
غائبین: رضا دیوسالار، رضا مجیدزاده 
تنظیم کننده: سمیه جوانمردی
عنوان:‌بررسی طرح تحقیق کارگروه منابع ملی (۴)
کلیدواژه: منابع ملی، طرح تحقیق
چکیده: در اولین جلسه عمومی كارگروه، پس از ارائه طرح تحقیق كارگروه، همانند جلسات پیش، مفهوم منابع مورد بحث و بررسی قرار گرفت و مقرر گردید در جلسه آینده با مرور هر یك از اعضاء بر منابع و متون مرتبط، به جمع بندی از این مفهوم و عناصر شكل دهنده آن دست یابیم.

مذاكرات:
در اولین جلسه عمومی كارگروه، سرفصل های زیر مورد بحث و بررسی قرار گرفت:
•ارائه طرح تحقیق كارگروه توسط آقای دیوسالار(در قالب پاورپوینتی ارائه گردید كه به همراه صورتجلسه ارسال خواهد شد و از ذكر جزئیات آن در صورتجلسه خودداری می شود)
•ارائه مدل سپهر 
•بحث و بررسی  مفهوم “منابع ملی”

ارائه مدل سپهر
در ابتدا مدل سپهر با جزئیات توسط آقای دكتر كركه آبادی ارائه گردید. با توجه به مكتوب بودن این مدل در قالب گزارش “بررسی علل عقب ماندگی ایران مبتنی بر مدل سپهر” و ارسال آن برای اعضاء جدید موسسه، از ذكر جزئیات طرح شده خودداری می شود و نكات ارائه شده توسط حاضرین در ارتباط با مدل به شرح زیر گزارش می شود.  
چند نكته در ارتباط با مدل سپهر:
۱٫در نگاه اول، مدل سپهر با اتكاء بر فرهنگ و تمدن ، به شدت بر ادبیات جامعه شناسی متكی است و این در حالی است كه در مباحث توسعه، جامعه شناسی یكی از رشته های موجود است. در نتیجه باید قدری در تلقی این مدل به عنوان “مدلی جامع و ملی كه می تواند در توسعه ملی یاری دهنده ما باشد”، محتاط باشیم.
۲٫لازم است به تمایز میان الگو و مدل توجه شود. الگو به چیدمان منطقی بین مولفه های مرتبط اشاره دارد در حالی كه در مدل سعی می شود بین متغیرهایی با همبستگی بالا توابعی به گونه ای تعریف شود كه امكان پیش بینی رفتار را فراهم می آورد. به بیان دیگر، مدل نه تنها در بردارنده كلیه خواص الگواست بلكه امكان پیش بینی را نیز داراست.
۳٫اگر مراد از انسان محوری مدل سپهر همان امانیسم به معنای اصالت انسان باشد، می تواند محل نقد قرار گیرد.  
۴٫علی رغم فواید استفاده از مدل و مدل سازی، لازم است به دام مدل سازی به عنوان ارمغان دوران مدرن نیز توجه شود. گفتنی است كه خود غربیها از این دام عبور كرده اند. (دكتر شمس احمر)

بحث و بررسی مفهوم “منابع ملی”
كارگروه همچنان با این پرسش مهم دست و پنجه نرم می كند كه مفهوم “منابع ملی” دربردارنده چه عناصری و با چه نسبت و روابطی است؟ در ادامه مباحث جلسه، حاضرین در پاسخ به این پرسش نظرات زیر را ابراز داشتند: 
۱٫جهت تعریف منابع ملی می توانیم با این سوأل نیز پیش رویم كه اساسا منابع غیر ملی چیست. با این نگاه و با استفاده از تعریف منابع طبیعی، می توانیم تعریف زیر را ارئه دهیم: “منابع ملی عناصر پایه برای شكل گیری، توسعه و تداوم یك گروه اجتماعی به عنوان ملت می باشند”. با پذیرش این تعریف، تعریف منابع ملی مشروط به سرمایه ای بودن و مشترك بودن عناصر آن می باشد. با این تعبیر می توان ۷ عنصر زیر را در ذیل مفهوم منابع ملی جای داد. البته در تعریف این عناصر منطق سخت و نرم بودن نیز لحاظ شده است: ۱-محیط زیست و منابع طبیعی ۲-مبانی فكری، ارزشی و اعتقادی۳-نظامات شامل نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی، رهبری ۴-قوانین و الگوها ۵-ساختارها و زیر‌ساختارها كه ناظر بر ابعاد سخت منابع است. ۶-جمعیت و نیروی انسانی ۷-میراث فرهنگی و تاریخی مشترك. فقدان هر یك از عوامل فوق، مفهوم ملت را خدشه پذیر خواهد ساخت.(دائی نژاد)
۲٫در پاسخ به این پرسش كه «موضوعاتی سختی چون توان نظامی كه در اكثر تعاریف جزء منابع ملی به شمار می آید و همچنین عنصر‌ “دانش”، در قالب كدام یك از این مقولات جای می گیرد» باید افزود «توان نظامی عمدتا در سطح ساختارها و زیرساختارها طرح می شود و اما دانش اساسا به خودی خود به عنوان منبع نمی تواند به شمار آید چرا كه عمدتا در دیگر حوزه ها وارد می شود و اثر گذار است»(دائی نژاد)
۳٫نكته اول آنكه توان نظامی نه به عنوان یك منبع ملی بلكه مولفه ای از قدرت ملی است كه می تواند به حفظ منابع ملی در یك محدوده مكانی مشخص كمك كند. نكته دوم آنكه هر چه به دوران حاضر نزدیك تر می شویم دیگر نه توان نظامی بلكه مولفه سرعت و زمان دسترسی به بسیاری از تكنولوژی های سرمایه ساز، در مقایسه با دیگر مولفه ها از اهمیت بیشتری برخوردار می شوند. اهمیت این عامل به اندازه ای در حال افزایش است كه می توان گفت در حال جایگزینی با مفهوم سرزمین و امنیت در معنای حفظ مرزها است.(حاج قاسم)
 ۴٫در جلسه پیش نیز عامل زمان مورد بحث قرار گرفت. جمع بندی آن جلسه به طرح این پرسش انجامید كه:«آیا زمان بخشی از منابع ملی است یا پارامتر محیطی موثر البته با اثر بالا در نحوه بهره برداری از منابع است؟» آنچه كه در طرح تحقیق ارائه شد با نگاه دوم(زمان به عنوان پارامتر محیطی موثر البته با اثر استراتژیك بالا در نحوه بهره برداری از منابع) همخوانی دارد. البته همانطور كه دیدیم عناصر محیطی دیگری چون امنیت، تاریخ، كنش های بیرونی نیز لحاظ شده است. البته خوب است پرسش فوق بار دیگر مورد بحث و بررسی قرار گیرد.(دیوسالار)
۵٫اگر بخواهیم هر چیز مهمی را جزء منابع به شمار آوریم، قدری كار پیچیده خواهد شد. پیرامون بحث منبع، موارد دیگری نیز وجود دارد كه بسیار مهم هستند اما لزوما منبع به شمار نمی روند. مفاهیمی چون سرعت، خلاقیت، نحوه بهره برداری و …. به نظر می رسد لازم باشد با مراجعه به منابع و متون به تعریف جامع و مانعی از “منبع” دست یابیم.(علیزاده)
۶٫شرط لازم برای شكل گیری هر اجتماعی وجود حداقلی از منابع است منابع در معنای اقلام سرمایه ای. فقدان این حداقل ها به معنای عدم شكل گیری آن اجتماع است. (دائی نژاد)
۷٫در منطق معمولا با سه شیوه زیر تعاریف دسته بندی می شوند: الف) تعریف به اجزاء: تعریف بر مبنای مدلول ها و مصادیق ب) تعریف به غایت: برمنبای جهت گیری مفهوم به دركی از آن می رسد. پ) تعریف به غیر: همانند تعریفی كه آقای دائی نژاد ارائه كردند اینكه منابع ملی چه چیزی نیست و برمبنای آن بگوییم منابع ملی شامل چه مواردی می شود. نكته آن است كه تعریف از هر منظری كه ارائه شده باشد باید مانع و جامع باشد. رسیدن به چنین تعریف نیز خصوصا در حوزه های مفهومی و اعتباری تر كار دشواری است. (شمس احمر)
۸٫در نظریات توسعه گاهی قصد بررسی توسعه در سطح كلان به چشم می خورد(كه به نظر می رسد هدف این كارگروه در زمره این دسته جای می گیرد) و گاهی بحث بر سر خرده سیستم های توسعه و از جمله نظریات توسعه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و … كه وجود دارند. اگر هدف بحث از توسعه در سطح كلان باشد، لازم است به نظریات كلان توسعه مراجعه كنیم و اگر چنین الگوی كلان را به دست آوریم سعی كنیم جانمایی منابع را در آن بازشناسیم. از این مرحله كار كارگروه شروع می شود. لازم است از همین ابتدا مشخص كنیم قصد انجام بررسی علمی در معنای دقیق كلمه هستیم و یا می خواهیم مطالعه ای كلی از یك موضوع داشته باشیم. در واقع با دو رویكرد مواجه هستیم: رویكرد كلان و كیفی و رویكرد كمی. اگر رویكرد كمی مدنظر باشد باید بتوانیم مدل محور به جلو رویم و با مشخص كردن متغیر وابسته و مستقل و متغیرهای واسط و مداخله گر خود، روابط میان آنها را مشخص كنیم.(شمس احمر)
۹٫نگاه ما قطعا، نگاه علمی است و می خواهیم در نهایت به نتایجی قابل اتكاء دست یابیم. از طرف دیگر هم نمی خواهیم در مباحث روش شناختی و به عبارت دقیق تر پوزیتویستی گرفتار شویم. سعی در انتخاب راه میانه ای داریم كه درعین وابستگی به ادبیات علمی، آزادی عمل و حركت آزادانه محقق را نیز از دست ندهیم.(دیوسالار)

جمع بندی:
در جلسه آینده، با ارائه آقایان دكتر شمس احمر و دائی نژاد مفهوم “منابع ملی” مورد بحث و بررسی دقیق تر قرار خواهد گرفت.