جلسه ۱۳

نام کارگروه: توسعه و منابع ملی

رئیس كارگروه: آقای عبدالرسول دیوسالار

شماره جلسه:۱۳

تاریخ برگزاری:۱۳۹۸/۴/۱

محل برگزاری: موسسه اندیشه و پژوهش طرح هزاره

مدت زمان:۲ ساعت

حاضرین(به ترتیب الفبا): سمیه جوانمردی، فرامرز دائی‌نژاد، عبدالرسول دیوسالار، مهران شمس‌احمر، محمود فرهادی نیا، رضا مجیدزاده

غائبین: –

تنظیم کننده: سمیه جوانمردی

عنوان: تعریف منابع ملی

کلیدواژه: ایران، توسعه ملی، منابع ملی، ارزش افزوده

چکیده: در این نشست كارگروه، با هدف جمع بندی مباحث كارگروه در باب تعریف منبع ملی، پس از بحث از چیستی تعریف و مروری بر مجموعه نظراتی كه تا كنون در كارگروه ارائه شده است، تعریف دكتر شمس احمر طرح و مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

۱٫تلخیص و ارائه مطالب، مقالات و نظراتی كه تاكنون در باب تعریف منابع ملی ارائه شده است از منظر مفاهیم، تعاریف، دامنه كار و روش نگاه به مسئله و رسیدن به جمع بندی در خصوص هر یک از محورهای مطروحه

۲٫بررسی پیشنهادات تكمیلی اعضاء در خصوص پروپوزال آقای دكتر شمس احمر

۳٫چگونگی باز تعریف كارگروه منابع ملی در ساختار پیشنهادی جدید اندیشگاه با در نظر گرفتن ظوابط تعریف كارگروه جدید.

***

۱٫۱٫ چیستی تعریف

با توجه به ضرورت حصول به تعریفی جامع و مانع در باب منابع ملی، به نظر می رسد مناسب است پیش از پرداختن به تعریف منابع ملی، بحث نظری و مفهومی در خصوص “تعریف” و شیوه های رسیدن به تعاریف صورت گیرد. در این بخش با توضیحات آقای دكتر شمس احمر، به نكات زیر اشاره شد:

ارائه تعریف در علوم انسانی كه عمدتا به حوزه های مفهومی و اعتباری تر مرتبط است، كار دشواری است. با این وجود می توان برخی ویژگی های یك تعریف خوب را به شرح زیر برشمرد:

۱٫جامع باشد.

۲٫مانع باشد.

۲٫متباین نباشد.

۳٫دور نباشد.

۴٫گزاره های تعریف نسبت به مفهوم اجلی باشند.

۵٫بهترین  تعریف، تعریفی است كه از جنس قریب و فصل قریب تشكیل شده باشد.

در منطق معمولا با استفاده از سه شیوه زیر تعاریف حاصل می شوند:

تعریف به اجزاء: تعریف بر مبنای مدلول ها و مصادیق

تعریف به غایت: بر مبنای كاركردهای پدیده مورد نظر

تعریف به غیر: تعریف اینكه پدیده مورد نظر چه چیزی نیست.

اما سوألی كه طرح می شود آن است كه با استفاده از كدامیك از روشهای فوق می توان به تعریف قابل قبول تری از منابع ملی دست یافت. این پرسش در جلسه طرح و هر یك از حاضرین نظراتی به شرح زیر ابراز داشتند:

•تأكید بر این نكته ضروری است كه با توجه به محدودیت های تعاریف پدیده ها در علوم اجتماعی، ناچاریم یك تعریف را به عنوان تعریف پایه برگزینیم و دو رویكرد دیگر را ضمیمه اش كنیم. در نتیجه تعاریف برآمده از این رویكردها نه تنها مانع الجمع نیستند بلكه می توانند مكمل نیز باشند. به نظر می رسد ساده ترین تعریفی كه می تواند ما را زودتر به هدف برساند، تعریف به غایت با رویكرد سیستمی است. با این توضیح كه تعریف به غایت، نقش تعریف پایه را بازی كرده و در گام بعد، سعی می كنیم با تعریف به اجزاء تعریف پیشین را دقیق تر كنیم. در مرحله بعد، جهت تكمیل تعریف، غیرها را نیز بر می‌شمریم.(شمس احمر)

•به نظر می‌رسد با توجه به انتزاعی و مفهومی بودن تعریف به غایت، لازم است جهت شفاف سازی دامنه پدیده، از تعریف به اجزاء نیز استفاده شود. مضافا اینكه یكی از اصلی ترین مباحث كارگروه، تعریف اجزاء منابع ملی است. در نتیجه، لازم است به این دسته از تعاریف نیز توجه شود. با این توضیح، به نظر می رسد لازم است رابطه ای منطقی را بین هر سه گونه تعریف رعایت شود و به نوعی هر سه بعد را پوشش دهیم. این رابطه منطقی هم می تواند به این شكل باشد كه پس از تعریف به غایت، اجزاء منابع ملی را برشمریم و در نهایت جهت كامل كردن مجموعه مفاهیم، تعریف به غیر را نیز می توانیم بیافراییم.(دیوسالار)

•نگاه غایتی می تواند تا اندازه زیادی به انسجام كار بیانجامد. اما مسئله آن است كه این غایت لازم است در ارتباط با بحث توسعه لحاظ شود. با این نگاه، از میان بی شمار منابع موجود، آن منابعی كه در بحث توسعه مفید هستند، محل توجه ما خواهند بود. با این توضیح، در این مقطع از كار نیازی به تدقیق اجزاء این مفهوم نداریم بلكه شایسته تر آن است توجه را معطوف به منابعی سازیم كه در طرح توسعه‌ای می توانند حكم موتور محرك را بازی كنند.(فرهادی نیا)

•نگاه فوق می تواند از این منظر مورد نقد واقع شود كه ممكن است منبعی كه هم اكنون به تحقق  توسعه ملی به صورت بالفعل كمك نمی‌‌رساند، آیا جزء منابع به شمار نمی آید. در حالی كه منابع، فارغ از نوع كاركردی كه در توسعه ملی دارند، فی نفسه، منبع به شمار می‌آیند.(دیوسالار)

•لازم است سطح تحلیل را بازشناسیم: تحلیل منابع، منابع ملی، منابع ملی و توسعه. اما در موضوع تعریف منابع ملی، با توجه به محدودیت های تعریف به غیر(توصیفی بودن) و تعریف به غایت، استفاده از تعریف به اجزاء می تواند مفید باشد. با این توضیح كه اجزاء نیز در قالب دسته ها و گروههایی چون منابع تجدیدپذیر، طبقه بندی می شوند.(داعی نژاد)

جمع بندی۱٫۱:

با توجه به مجموعه مباحث می توان این برداشت را داشت كه پس از تعریف به غایت منابع، اجزاء آن را برشمریم و سپس با تعریف منابع به غیر، تعریف حاصل شده را تكمیل نماییم. تصویر زیر گویای این سلسله مراتب است.

۱٫۲٫ تعریف منابع ملی

در بخش بعدی جلسه، جهت تدقیق بیشتر تعریف منابع ملی، پس از مروری بر اهم محورهایی كه تا كنون در بحث منابع ملی ارائه شده است، سعی می‌شود جهت جمع بندی این مبحث، تعاریف هر یك از اعضاء مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

۱٫۲٫۱٫اهم محورها

•منابع ملی شامل كلیه منابع برآمده از زمین، آب و هوا می‌شود.

•زمان مهم ترین عامل در شكل گیری منابع ملی و بخصوص مدیریت منابع ملی است. زمان پارامتر محیطی با اثر استراتژیك بالا در نحوه بهره برداری از منابع است.

•هر چیز مهمی را نمی توان در زمره منابع ملی به شمار آورد.

•منابع ملی به هر گونه منبعی كه بتواند در راستای حفظ منافع ملی یاری رسانده و به توسعه بیانجامد، اشاره دارد و لذا محدودیت‌های جغرافیایی و سرزمینی در آن موثر نمی‌باشد.

•میان منابع ملی و مالكیت ارتباط مستقیمی برقرار نمی باشد؛ به بیان دیگر، منابعی كه صرفا در مالكیت یك ملت قرار دارند، منابع ملی آنها محسوب نمی‌شوند بلکه منابعی که حتی خارج دایره مالکیت ملی بوده اما به گونه ای در منافع ملی موثر باشند در زمره منابع ملی محسوب می گردند.

•منابع ملی به طور عام شامل دو دسته مفاهیم اعتباری ( نامحسوسات همچون عدالت، سرمایه اجتماعی، و…) و مفاهیم واقعی ( محسوسات نظیر منابع طبیعی، معدنی و …) می باشند.

•با نگاه سیستمی به منابع ملی در می یابیم، الزاما منابع نباید برخوردار از برون دادی مشخص باشند تا منبع به شمار روند.

• میان منابع ملی و زیرساخت های ملی تفاوت معنی داری وجود دارد. در حالیکه منابع ملی ورودی های یک سیستم محسوب شده و فرایندساز هستند، زیرساخت ها بسترهای شکل گیری فرایندها به حساب می آیند.

•توسعه به عنوان محصول بهره برداری بهینه از منابع و به منظور افزایش ثروت ملی مطرح است.

•توسعه را می توان تابعی از سطح رشد منابع تعریف نمود.

•دینامیک و پویایی های منابع، لزوم طراحی معماری مطلوبی از منابع ملی را که در آن ترکیب بهینه ای از منابع شکل گرفته اند یادآور می شود.

۱٫۲٫۲٫تعاریف اعضاء

به منظور بررسی و واكاوی دقیق‌تر مجموعه نظرات، جدولی با چند مولفه(مولفه كلیدی یا شاخص پایه، دامنه و حوزه تعریف، نوع تعریف، رویكرد) كه ناظر بر پارامترهای كلیدی هر تعریف می‌باشد، طراحی شده است. تکمیل خانه‌های آن، امكان ایجاد مقایسه بین تعاریف و در نهایت رسیدن به تعریف جامع و مانع فراهم می‌آورد.

تعریف دكتر شمس احمر:

«منابع ملی عبارت است از ورودی‌های نظام‌های تولیدی و خدماتی كه به طور بالقوه و بالفعل دارای ارزش افزوده بوده و در صورت انجام پرداخت‌هایی بر روی آنها به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بخشی از نیازها و خواسته‌های متقاضیان را رفع می‌نماید.»

توضیحات تكمیلی:

•در این تعریف نگاه سیستمی غالب است.

•پیش فرض دیگر تعریف، فراحوزه اقتصادی است.

•نیاز حكایت از آن چیزی دارد كه ممكن است بدان واقف نباشیم. اما زمانی كه از خواسته سخن به میان می آوریم منظورمان آن نیازهایی است كه بر آن واقفیم و اراده كرده ایم كه به آنها دست یابیم.در بیان خلاصه، خواسته ها پرورش یافته تر از نیازها می باشند.

•نظام های خدماتی، نظام های فكری و اندیشه ای را نیز پوشش می دهند.(دكتر شمس احمر)

در نقد و بررسی تعریف دكتر شمس، نظرات زیر ارائه شد:

-هوشمندانه‌ترین بخش این تعریف، همان بخشی است كه بر پرداخت ها تاكید می‌شود. با این وجود، در این تعریف بسیار كم رنگ لحاظ شده است. در حالی كه به نظر می رسد لازم باشد به این بخش با دقت بیشتری توجه شود. نكته دیگر آن است كه اساسا پرداختن به بحث منابع ملی از منظر توسعه ملی قابل بحث و محل توجه است. چرا كه معتقدیم این منابع در واقع موتور محرك توسعه هستند. این نكته نیز در این تعریف مفغول مانده است.(دكتر فرهادی‌نیا)

-مبتنی بر این تعریف، مولفه و شاخص كلیدی ای كه هر عنصری را در زمره منابع جای می دهد، ارزش افزوده است. حال این پرسش پیش می آید اگر عنصری با توجه به سطح دانش تكنولوژیكی امروزمان، به طور بالقوه و یا بالفعل فاقد ارزش افزوده باشد، منبع تلقی نمی شود در حالی كه می تواند حائز اثرات توسعه‌ ای بسیار مهمی در آینده  باشد.(دیوسالار)

-این تعریف با دو اشكال اساسی روبرو است: نا مشخص بودن ورودی ها و  لحاظ نشدن قید ملی. به نحوه زیر می توان این نقایص را مرتفع ساخت:

«ورودی‌های ملی پایه نظام‌های تولیدی و خدماتی كه به طور (بالقوه و بالفعل) دارای ارزش افزوده بوده و در صورت انجام پرداخت‌هایی بر روی آنها (به طور مستقیم و یا غیر مستقیم) بخشی از نیازها و خواسته‌های متقاضیان (یا منافع ملی) را رفع می‌نماید.»(داعی نژاد)

جمع بندی جلسه:

در جلسه آینده، در ادامه همین سرفصل، تعاریف دیگر اعضاء به همین شیوه مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.