چشم انداز خاورمیانه بزرگ؟

چشم انداز خاورمیانه بزرگ؟

مختصات نظری، عملکرد و چشم‌انداز فرارو

 

 

پیشگفتار

تغییر و تحولات جهان امروز به گونه‌ای است که تعیین روندهای آینده با دشواری ابهام‌انگیزی روبروست و در اثر تعامل متغیرهای درونی و بیرونی گاه و بیگاه پدیده‌هایی در مسیر رخ می‌نمایند که لازم است جهت شناخت آنها و نحوه‌ی مدیریت بر آنها تمرکز و درنگ شود تا نظام برنامه ریزی کلان کشور انسجام و قابلیت خود را برای هدایت امور در نیل به منافع و آرمان‌های ملی کماکان حفظ نماید.

به علاوه در دنیای امروز بازیگران متعددی حضور دارند که اهداف و اقدامات آنها بسیار متغیر و متنوع بوده و ائتلاف‌ها و واگرایی‌های بین آنها الزاماً قابل پیش‌بینی نیست. همین مسأله موجب می‌شود تا تعقیب منافع ملی ولو در قلمرو مرزهای سرزمینی بدون پایش بازیگران خارجی و متغیرهای نظام جهانی امکان‌پذیر نباشد.

کارگروه مطالعات موردی در راستای طرح کلان مطالعاتی اندیشگاه طرح هزاره که توسعه و پیشرفت کشور است، رسالت خود را در مونیتورینگ پدیده‌ها، عوامل و متغیرهایی قرار داده که خارج از چارچوب‌های تحلیلی تبیین کننده بر توسعه و پیشرفت کشور آثار جدی دارد.

براساس این طرح نظری عمدتاً مطالعات این کارگروه در دو دسته کلی قرار می‌گیرند:

۱ – بررسی چالش‌ها و معضلاتی که در برهه‌های زمانی مختلف به صورت یک نگرانی جدی در سطح نخبگان و جامعه مطرح می‌گردند و توجهات را به خود جلب می‌نمایند و ممکن است مانع از توجه به چشم‏انداز جامع و بلندمدت برای نیل به اهداف و آرمان‌های توسعه گردند، یا دست‌کم نظام برنامه‌ریزی و مدیریت کلان کشور را دستخوش بی‌ثباتی و ابهام نموده و منابع و سرمایه‌ها را از مسیر اصلی خود منحرف کنند. این مسائل البته می‌توانند منشأ داخلی یا خارجی داشته باشند. به عنوان مثال می‌توان به وقایع مربوط به انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۸۸ و یا مسأله مذاکرات هسته ای ایران یا اتهامات آمریکا و اسرائیل به ایران در خصوص ترور سفیر عربستان یا ویکی لیکس و نظائر آن اشاره کرد.

۲ – مطالعه نقش و عملکرد بازیگران منطقه‌ای و خارجی به لحاظ تأثیری که بر منافع ملی دارند. این دسته خود می‌تواند به دو شاخه تقسیم شود. یک شاخه به بررسی تجارب منطقه‌ای و جهانی در نیل به توسعه به ویژه مطالعه تجارب کشورهای اسلامی در نیل به پیشرفت تعلق دارد و شاخه دیگر آن به پایش نقش و عملکرد بازیگران جهانی و منطقه‌ای به لحاظ همسوئی یا مقابله با اهداف و منافع ملی اختصاص می‌یابد.

روش‌شناسی مسلط در انجام این مطالعات تلفیقی است که به صورت فراتحلیل مطالعات کمی و کیفی موجود و تنقیح و تکمیل آن با نظرات نخبگان علمی و اجرایی انجام می شود.

گزارش پیش رو نتایج یک بخش از مطالعه تفصیلی‌تری است که به نقش بازیگران عمده در سطح منطقه خاورمیانه اختصاص دارد. در این مطالعه دو بازیگر اصلی و مهم خاورمیانه یعنی آمریکا و ایران مورد توجه قرار گرفته‌اند و مختصات نظری، اقدامات عملی و نتایج محقق طرح‌های این دو کشور (خاورمیانه بزرگ و خاورمیانه اسلامی) مورد سنجش و مطالعه تطبیقی قرار گرفته است.

در دلایل انتخاب این موضوع و ضرورت انجام آن، دو عامل نقش داشته است: اول اینکه چشم‌انداز ۱۴۰۴ ایران جایگاه اول اقتصادی و علمی در سطح منطقه خاورمیانه و آسیای جنوب غربی را تا سال ۱۴۰۴ مطالبه می‌کند و باید ایران به کشوری الهام بخش برای کشورهای اسلامی تبدیل شود. دیگر اینکه، حضور پررنگ غرب با رهبری آمریکا در سطح خاورمیانه رقیبی جدی برای تحقق اهداف سند چشم‌انداز قلمداد می‌شود. به عبارت دیگر منطقه خاورمیانه کانون توجهات جهانی است و تحقق منافع و اهداف ملی جمهوری اسلامی ایران چندان سهل نبوده، بلکه حتی به دلیل رقابت‌های کشورهای منطقه و واگرایی منافع غرب با چالش های جدی نیز همراه خواهد بود.

چرا که منطقه خاورمیانه که در تعاریف جدید از افغانستان تا شمال آفریقا، از یمن تا ترکیه و از مدیترانه تا شاخ آفریقا امتداد پیدا می‌کند، همواره نقش و اهمیت فراوانی در تحولات سیاسی بین‌المللی و استراتژی‌های قدرتهای جهانی داشته است. منابع انرژی سرشار نفت و گاز، مساله اعراب و اسرائیل (به عنوان چالشی جدی که طی چند دهه اخیر بسیاری از مسائل جهانی را تحت تاثیر قرار داده)، و نیز موقعیت سوق‌الجیشی و استراتژیک خاورمیانه باعث شده که این منطقه همواره در کانون توجهات قدرتهای جهانی بوده و به تبع آن، طرح‌های مختلفی برای تاثیرگذاری بر تحولات و آینده آن وجود داشته باشد. در همین چارچوب پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که ایالات متحده شرایط مناسب‌تری را برای ورود به مسائل خاورمیانه احساس می‌کرد طرح خاورمیانه بزرگ به عنوان یک راهبرد جدی از سوی آمریکا مورد توجه قرار گرفت. هرچند که استراتژیست‌های آمریکایی این طرح را کاملاً عقلانی و از موضع صلح‌دوستی و تحکیم‌کننده امنیت و توسعه جهانی به جهانیان عرضه می‌کنند اما ناظران منطقه‌ای لزوماً چنین برداشتی از طرح مذکور ندارند. جمهوری اسلامی ایران با شناخت و درک زمینه‌های فرهنگی کشورهای خاورمیانه ایده خاورمیانه اسلامی را مطرح کرد و بر مبنای آن روابط دیپلماتیک خود را تعریف و طراحی نمود.

 

در اجرای پژوهش فوق چند تن از پژوهشگران حوزه مطالعاتی خاورمیانه با کارگروه همكاری داشتند كه از تلاش همه آنها سپاسگزاری می‌شود. به ویژه از تلاش‌‌‌های پژوهشگران محترم آقایان مهدی پورحسنی، علی‌اکبر اسدی، مسعود شفیعی و خانم غزاله خدابخش، قدردانی می‌گردد.

دکتر رضا معصومی راد – مدیر کارگروه مطالعات موردی